Afafka shisheeyuhu saamaynta ay ku yeesheen qoritaanka Af-Soomaaliga: 

Sida aan kor ku soo xusayba Af-Soomaaligu waxa uu ka soo badbaaday hirar afaf shisheeye ah oo dhinacyo badan kaga soo butaacay. Afkeennu waxa uu karti u yeeshay in uu jiritankiisa sugu isaga oo aan qorrayn. Tan iyo waayadii faraacinada oo afkoodu ahaa kii ugu horreeyey ee la qoro (waxaan u jeedaa fartii ugu horreeysey wax aadamuhu qoro ee loo yiqiin heeroogalaafiks-ka), dadka soomaalidu waxa ay xiriir la lahaayeen umado fara badan, xag ganacsi, dhaqan iyo diineedba. Qaar kalena waxa ay isku dayeen in ay dhulkooda qabsadaan. Marka laga soo bilaabo tan iyo sannadkii 1506-dii markaasoo lix kun(6000) oo ciidan warmooley Bortuqiis ahi ka soo dageen xeebta Baraawe, afka soomaalidu waxa uu ku sugnaa cadaadis kaga yimid debedda oo isagu u heelanaa, in uu gabi ahaanba tirtiro. Carabta ayaa iyana islaamka ka hor iyo ka dibba xidhiidh joogtaysan la lahayd Soomaalida iyo afkeedaba.Qarnigii 18-aad dabayaaqadiisiina, dawladaha reer yurub iyo boqortooyadii xabashida, ayaa dhulka Soomaalida xubin xubin u qaybsaday iyaga oo aan cidina kala tashan kana war haynin. 

”Si kastaba ha u dhacdee, soomaalidu marna isma dhiibin, si buuxdana waa loo qabsan kari waayey. Ragga taariikhda qoraayi waxa ay xaqiijiyeen, in dawladaha reer yurub (Ingiriiska, Talyaaniga, iyo Faransiisku), aanay marna si buuxda gacanta ugu dhigin dhulka soomaalida, marka loo eego sidii ka dhacday dhulalkii kale ee ay addoonsanayeen”, sidaas waxa ku qoray David. D. Laitin, buugiisa la magacbaxay (politics, language and thought-The Somali Experience)…Haddii reer yurub ay suurtagal u noqon lahayd, in ay Soomaalida si wacan u qabsaan, isbedel ijtimaaci ah oo ballaaran ku samayn lahaayeen, sinaba afka soomaaliga ee aan qorrayni ayuu sii raaciyey David. D. Laitin, ugama badbaadeen in uu suulo” 

Tan iyo intii ay bilaabantay faragalinta dhinaca afka iyo dhaqanka ee carabta iyo reer yurub, afafka Carabiga, Ingiriiska, Talyaaniga iyo Faransiisku, waxa ay ku tartamayeen fagaaraha, si ay u noqdaan afka rasmiga ah ee dhulalkii qaybsanaa ee soomaalida.

Dood qarameeddii qoritaanka afka Soomaaliga: 

Farta carabiga, tan laatiinta iyo Cusmmaaniyadii ayaa ahaa, kuwii laga doodayey, in lagu qoro afka Soomaaliga waagii dooddii qaranaku ee oritaanka afka hooyo ay socotey, taas oo soo taxnayd muddo lagu qiyaasay 50 sannadood, wakhtigii gumaysiga ka hor iyo ka dibba. Kacaankii dhaqameed ee Sh. Yuusuf Bin Axmed Al-kowneyn ayaa ahaa, kii ugu horreeyey ee isku dayey higaadinta afka Soomaaliga. Kolkaas waxaynu oran karraaba, Sh. Yuusuf ayaa ugu horreeyey wax isku daya in uu qoro afka Soomaaliga.

Sh.Yuusuf Bin Axmed Al-Kawneyn oo Soomaalidu u taqaanno Shiikh Barkhadle, waxa uu ahaa, wadaad isku waday ganacsi iyo fidinta diinta Islaamka, kana soo degey xeebaha badda cas ee waqooyiga Soomaaliya (mar waxa la leeyahay Saylac, marna Bulla-xaar). Shiikhu, wuxuu aad isugu taxalujiyey, in uu dadka Soomaalida baro diinta Islaamka, hasa yeeshee kolkii ay aad iyo aad ugu adkaatay, in uu afka carabiga dadka wax ku baro ayuu hindisey, farta iyo higaadda loo yaqaan ”alif la kordhebey”, taas oo tan iyo maanta noqotay habka Soomaalidu ay quraanka ku barato. 

Sida uu qoray David. D. Laitin oo ah boroofeesar wax ka dhiga jaamacadda ”California” ee magalada Santiago ee dalka maraykanka, ”Sh. Yuusuf waxa uu ahaa ninkii ugu horreeyey ee sida cilmiga ah u darsey luuqadda afka Soomaaliga ah, wuxuuna gartay in xagga dhawaaqa iyo shaqalada ay aad ugu kala duwanyihiin afka carabiga iyo Soomaaligu, sidaas awgeed waxa uu darsey bartayna afka soomaaliga dhawaaqiisa(phonology), iyo hab dhaca shaqaladiisa(vowels), si ay ugu sahlanaato habaynta higaadda afka Soomaaliga iyo qoriddoodu”. Taasna Shiikhu waa uu ku guulaystey waxaana ku aflaxay malaayiin soomaali ah.

Boroofesor David Laitin waxa kale oo uu aaminsanyahay in afka Soomaaligu uu qani ka yahay dhinaca shaqalada, halka uu af-carbeedku dhinacaas ka fakhrisanyahay afka Soomaalida. Arrintan dad badan oo darsa una kuurgala afafka ayna tahayba xirfadooda ayaa la qaba boroofesor David D. Laitin. Broofeserku waxa kale oo uu badhitaankiisa ku caddeeyey, in haddii laga saaro xarfaha shaqalka ah ereyada af-soomaaliga, uu macnaha luminayo, halka erayga af-carabigu uu macnahiissa haysanayo.

Sannadkii 1887-dii, ayaa dhamme (captain) J. S. King oo ka tirsanaa ciidamadii Ingiriiska ee mustacmarraddii Hindiya joogay, waxa uu ku qoray laba maqaal oo ka hadlaya afka Soomaalida iyo qoritaankiisa, wargayskii la oran jirey ”The Indian Atiquary”. Ninkaasi waxa uu soo jeediyey hindise oranaya in qoritaanka af-Soomaaliga lagu badbaadiyo xuruufta farta carabiga oo lagu qasay tan Hintustaaniga, waayo ayuu yiri si ay xagga odhaahda(phonetics) iyo shaqalada(Vowels) ay isaga kaashadaan. 

Alla ha u naxariistee aqoonyahankii dhinaca afka iyo abwaankii weynaa Muuse xaaji Ismaaciil Galaal ayaa soo bandhigay bareere kaas ka duwan. Muuse waxa uu aaminsanaa in afka Soomaaligu u baahanyahay in lagu qoro farta laatiinta(latin), sababtoo ah xagga shaqalada iyo odhaahdaba si ka wanaagsan kana fudud kuwa carabiga iyo hindida ayaa loogu habayn karaa looguna qori karaa. Wakhtigaas ka hor, abaarta sannadkii 1920-kii, ayaa dhallinyaro wadaniyiin ahi ay dareemeen in ay u baahanyihiin far u gaar ah oo lagu qoro afkooda gaarka ah, inta aan la gaarin xorriyadda ay u ahlgamayaan, oo ay aminsanaayeen in mar uun la gaari doono. Isla sannadkii 1920-kii ayaa alla ha u naxariistee, Cusmaan Yuusuf qoray farta Cusmaaniyada oo isaga lagu magacaabay. Sida aan ka daalacday kutub fara badan oo gaaliyo islaamba qoreen, Cusmaan, isaga oo far carabi afka soomaliga ugu qoraya qoyskiisa, goor galab ah oo uu tukaday salaadda maqrib, ayuu is-waydiiyey, ”War horta Soomaali baad tahay, afkaaguna waa Af-soomaali, haddaba maxaad ugu qori waydey afkaaga xuruuf ugaar”ah. Sidaas ayuuna ku qoray farta markii dambe la magac baxday ”Cusmaaniya”. 

Muddo ka dibna waxaa iska soo daba baxay dhawr farood oo ay qoreen rag Soomaali ahi, iyagoo ka shiidaal qaadanaya, darsayana meelaha ay fartaasi ka liidato. Sannadkii 1933-kii ayaa ilaahay naxariistii janno ha ka waraabiyee, waxaa isna dadaal aad u weyn sameeyey Sheekh Cabdiraxmaan Sh. Nuur oo ahaa reer Boorame. Sheekhu waxa uu qoray far cusub oo Soomaali ah.Sheekha oo ku tubmaray wadadii alla ha u naxariistee aabihiis Sheekh Nuur, waxa uu ahaa macallin ka shaqeeya, gobolkii Ingiriisku haystay (British Somaliland).Waxa kale oo uu ka noqday degmada boorame qaadigii (the judge) magaalada Boorame, kadibna waxaaba uu noqday qaadigii goboladii waqooyi ee ingiriisku haystey oo dhan. 

Sannadkii 1952-dii ayaa Xuseen Sheekh Axmed (Kaddare), oo ahaa reer Banaadir, waxa uu isna soo saaray far cusub oo Soomaaliyeed. Guddigii farsamada ee loo saaray qiimaynta faraha Soomaalidu qortay, waxa ay isku raaceen, in farta Kaddare ay tahay tan ugu macquulsan uguna horumarsan.

Sannadkii 1966-kii, hayadda jimciyadda quruumaha ka dhaxaysa ugu qaabilsan arrimaha waxbarashada, dhaqanka iyo cilmigu(UNESCO), waxa ay qiimaysay ilaa iyo toban(10) farood oo kala duwan oo ay qoreen dad Soomaaliyeed. Sannadkii 1955-kii ayaa waxaa muqdisho ka dhacay shir lagaga wada hadlayey qoritaanka afka Soomaaliga. Shirkaas ayaa lagu magacabay guddi soo darsa sidii loo qori lahaa afka Soomaaliga iyo fartii lagu qori lahaa. Gudigani wuxuu ahaa, kii ugu horreeyey ee noociisan oo kale ah, waxaana uu la magac baxay ”kulanka afka Soomaaliga”. Arrimihii ay ahayd in uu ka soo baraandego waxaa ka mid ahaa:

In uu doorto mid ka mid ah faraha soo baxay in lagu qoro afka Soomaaliga inta aan xorriyadda la qaadan sannadka 1960. Hasa yeeshee, nasiib darro waxa labadii gobol ee Ingiriiska iyo Talyaanigu haysteen ay xoroobeen, iyada oo aan wili la qorin wax go`aan ahna uusan gudigaasi ka gaarin arrimihii loo xil saaray. 1-dii Luuliyo 1960-kii ayaa labadaas gobol midoobeen, waxaana ay wada sameeyeen Jamhuriyaddii Soomaaliyeed. Dhibaato weyn ayaana soo food saartay dawladdii curdinka ahayd ee Soomaaliyeed. Shaqaalihii maamulka ee gobolada waqooyi oo afka Ingiriisiga ku shaqaynayey, waxa ay u ambabaxeen Caasumaddii cusbayd ee Muqdisho ee dhinaca koonfureed ee dalkeenna, halkaas oo maamulku ku shaqaynayey afka Talyaaniga. Arrintani waxa ay la soo ban baxday, fawdadii laga cabsida qabey ee dhinaca maamuulka dawladda iyo sidii uu isu af garan lahaa. Si dhibaatadaas looga baxana waxaa lagama maarmaan noqotay, in soomaalidu yeelato af maamuleed ka wada dhaxeeya, oo ay giddigood isku af garan karaan. Kan qura ee khaanaddaas bannaan buuxin karaana waxa uu ahaa, afka Soomaliga oo la qoro noqdana, dhammanba afka maamulka, dhaqanka iyo wax barashada dugsiyada hoose iyo dhexe marka duruuftu ogolaato. 

Arrintaasi waxa ay noqotay mid xal deg deg ah laga gaadhi waayey, halkii taas xoogga la saari lahaana, waxa ay dawladdii yarayd degreeto ku soo saartay in afka Ingiriisigu noqdo kan maamulka iyo waxbarashada dugsiyada hoose iyo sare, inta heshiis laga gaarayo doorashada fartii lagu qori lahaa afka Soomaaliga. 

Wakhtigii ay socotey dooddii qaranka ee qoridda afka Soomaaliga, dhinacyo kala duwan ayaa laga eegay farihii kala duwanaa ee tartanka ugu jiray in lagu qoro far Soomaaliga. Far waliba dhinac ayay ku wanaagsanayd. Dhinaca farsamada iyo fudaydka waxaa ku fiicnayd farta laatiinaka, dhinaca diintana waxaa lagu soo caana maalay farta carabida, dhinaca siyaasaddana fartii Cusmaaniyada. Xukuumadihii gumaysigu gaar ahaan Talyaaniga oo ahayd dawladdii jimciyadda quruumaha ka dhaxaysaayi ay Somaaliya in ay u diyaariso xorriyadda sanadka 1960-ka, waxa ay mudnaanta koowaad siisay far carabida iyo laatiinta, hasa yeeshee marnaba ma rabin far soomaali u gaar ah oo la qoro. Istraatiijiyadda kama dambaysta ahina waxa ay ahayd, in afka Soomaaliga lagu qoro farta laatiinta. 

Xisbigii S.Y. L. Oo ahaa xisbigii siyaasiga ahaa ee ugu awoodda weyna ee u soo halgamay xorriyadda Soomaaliya, waxa uu isna is hor dhigay, in farta Soomaaliga la qoro inta an xorriyadda la gaarin. Farta Cusmaaniyada ayaa ahayd farta uu xisbigu ku shaqeeyo, waxaana uu is hordhigay barnaamij cad oo uu rabay in uu ku meel mariyo kaga rumaynta qoritaanka afka Soomaaliga. Alla ha u naxariistee, Yaasiin Cusmaan Yuusuf Keenadiid oo ahaa wiilkii cusmaan Yuusuf ee qoray farta Cusmaaniyada, ayaa xisbigu hormood uga dhigay, barnaamijkii afka Soomaaliga ee S.Y.L-sha. Qodobo ka mid ah barnaamijkaas ayaa ahaa kuwan hoos ku qoran:

• 1-In la darso dibna loo habeeyo farta Soomaalida.

• 2-In dhammaanba xiriirada bulshada ee ijtimaaciga ah, lagu isticmaalo afka Soomaaliga.

• 3-In la baadi doono lana ururiyo wax alla wixii kutubbo ah, ee laga qoray af Soomaaliga iyo Soomaalida, kadibna dib loo darso lana daabaco.

• 4-In kutubta qaayaha leh ee ajnabiga ee waxtarka ah loo tarjumo af-Soomaali.

• 5-In loo isticmaalo af-Soomaaliga af-dhaqameedka wax lagu barto.

• 6-In loo daabaco lana dhiirri galiyo cid kasto oo af-Soomaali wax ku qorta ama rabta in ay ku qorto. 

Aamusnaan weyn ayaa waxa ay dhacday sannadihii ay soo dhawaatey gobanibadu, gaar ahaanna wakhtigii maxmiyadda(the trusteeship period). Markii la ogaaday in gumaystayaashii aanay rabin in Af-soomaaliga la qoro gobanibada ka hor, si afafkoodu aanay u lumin khaanadda ay ka gali doonaan dhinac kastaba nolosha bulshada Soomaaliyeed, amaba inta Af-Ingiriisiga ama Talyaanigu ka noqonayaan, afka rasmiga ah ee qaranka Soomaalida xorta ah. Haddaba rag badan oo Soomaaliyeed iyo xisbiyadii S.Y.L, S.N.L, iyo U.S.P. oo iyagu ololihii gobaniba doonka hormood ka ahaa, oo dhinaca baadigoobka qoritaanka afka Soomaaliga ugu firfircoonaa, ayaa yara hakiyey sahankoodii. Arrintanna waxa sabab u ahayd, si aan haba yaraatee aan wakhtigii loo ballamay in gobanibada la qaato, wax hakad iyo mar marsiinyo ahiba u galin, waxayna hormoodkii gobanima doonku is-tusaaleeyeen, in kolka ay xorriyaddooda gacanta ku dhigaan, ay si buuxda ugu madax bannaan doonaan , qoritaanka afkooda hooyo. 

Sannakii 1960-kii kolkii soomaalidu ay dhisatay dawladdii ugu horraysey ee xor ah, ayaa dawladdaasi markiiba la soo ban-baxday, barnaamijyo iyo hindisayaal cusub oo lagu baadi goobayo, qoritaanka afka Soomaliga. Ammuurtaas xilkeeda waxaa dusha lag saaray wasaraddii waxbarashada iyo barbaarinta. Bishii oktoobar 1960-kii, ayaa wasiirkii wasaaradda waxbarashadu alla ha u naxariistee Cali Garaad Jaamac, waxa uu magacaabay, guddi cusub oo sagaal xubnood ka kooban, uuna guddoomiye u yahay Muuse Xaaji Ismaciil Galaal. Inkasta oo uu Cali Garaad ka mid ahaa qolyihii iyagu u ololaynayey, in farta Af-Soomaaliga lagu qoro xuruufta carabiga, haddana sida uu u magacaabay guddigaasi, waxa ay ahayd qaab sharciya oo isu dheelli tirayey, kooxaha u doodaya faraha kala duwan ee farihii fagaaraha ku loollaamayey.Sida(the criteria), guddigaas lagu dooranayeyna, waxa ay ahayd sidatan hoos ku qoran:

• Aqoonta ay u leeyihiin afafka iyo faraha.

• In ay ka kala yimaadaan lahjadaha kala duwan ee ay Soomaalidu ku hadasho.

• iyo in la tixgaliyo kooxaha kala duwan oo u kala ololaynaya faraha kal duwan, sida Laatinta, Cusmaaniyada iyo cCarabida. Raggaas waxaa ka tirsanaa:

• 1Muuse Xaaji Ismaaciil Galaal iyo Shire Jaamac Axmed(ka socdey dhinaca laatiinta)

• Yaasiin Cusmaan Keenadiid iyo Cusmaan Sheekh Axmed Kaddare(dhinacaFaraha Soomaalida yu gaarka ah)

• Ibraahim Xaashi Maxamed(oo dhinaca farta Carbida u taagnaa).’ 

Arrinta ugu door roonayd ee guddiga hortiilley, waxa ay ahayd, in ay go`aan ka soo saaraan, farta ugu mudan in lagu qoro afka Soomaaliga, iyadoo laga eegayo dhinac kasta oo ku taxuluqda qoritaanka afka hooyo. 

Gudigu waxa ay xusheen ugu yaraan sagaal farood oo Soomaaliyi qortay, si ay u daarsaan ugana soo saaran farta ugu dhaw in af soomaliga lagu qoro. Waxaa la hordhigay guddiga, todoba iyo toban siyaalood oo ay ku kala xushaan farahaas (seventeen criteria). Shan iyo toban ka mid ah totoba iyo tobankaas xulasho, waxa ay ahaayeen kuwo farsamo sida: 

• dhawaaqa codka(the phonetic).

• Fudaydka xuruufta(the simplicity of letters).

• Dhaliilka xuruufta (the diacritics of letters)

• Calaamadaha dhowr shaqooyin qaban kara(Signs which has more than one function).

• Haddii ay jiraan xuruuf isu dhaw oo aan la kala caddyn karin dhigmadooda(If there is letters which are difficult to distinquish).

• Makiinadaha wax lagu garaaco(type writters), iyo fudaydka helitaankooda(the printing machines and their availability.

• Arrimaha dhinaca dhaqaalaha(economic aspects), iwm. 

Gudigu waxa ay warbixintoodii u gudbiyeen, wasiirkii waxbarashada, mudane Cali Garaad Jaamac. Kadibna inta uu dusha kaga qoray, ”waa sir culus” (Highly convidential), ayuu ku xereeyey kaydka nuqulka ee wasaaradda waxbarashada. 

Sannadkii 1963-dii ayaa wasiirkii cusbaa ee wasaaradda wax barashadu mudane Yuusuf Ismaaciil Samatar, isaga oo raadiyaha ka hadlaya, waxa uu ummadda soomaaliyeed u sheegay, sida ay lagama maarmaanka u tahay in go`aan laga gaaro arrinta Af-Soomaaliga iyo qoritaankiisa. Maqaallo ku saabsan afka Soomaaliga iyo qoritaankiisa ayaa ku soo burqaday, wargeysyadii afafka ajnabiga lagu qori jirey ee ka soo bixi jirey dalka, kuwaas oo ay ka mid ahaayeen Warka Soomaalida(Somali news),Dalka, oo lagu daabici jirey afka Ingiriisiga, iyo Corriere della Somalia oo af Talyaani lagu daabici jirey.iwm. 

Sannadkii 1966, raiisal-wasaarihii cusbaa ee Soomaaliya mudane Cabdi-risaaq Xaaji Xuseen, ayaa markii jagadaas loo doortayba, ayaa wasiirkii cusbaa ee wasaaraada waxbarashada mudane Axmed Yuusuf Keenadiid, waxa uu u gudbiyey hindise ah, in wasaaradiisu martiqaad u fidiso, guddi ah rag ku xeel dheer aqoonta afafka, oo ka socda hay-adda UNESCO. Arrintaas wasaaraddu waa ay fulisay, waxaana bishii Maarso 1966-kii gagida dayuuradaha ee magaalada Muqdisho ka soo degey aqoonyahanno ay ka mid yihiin:

1-B.W.Andrzejeswski, 2-S. Streleyn iyo 3-J. Tubiana. 

Markii guddigu Xamar yimidba, waxaa ka hor yimid mudaharaadyo aad u culus, oo ay soo abaabuleen, kooxo ka mid ahaa qolyahii u ololaynayey in farta Af-Soomaaliga lagu qoro xuruufta carabida. Maalintaas rag fara badan oo uu ka mid ahaa ganacsade caan ahaa, mudane Hagi Dirie, ayaa xabsiga loo taxaabay. 

Muuse Xaaji Ismaaciil Galaal, ayaa guddigii ka socdey UNESCO isagoo ku hadlayey codka aqoonyahaanada Soomaaliyeed, waraaq dheer oo ay ku qorayd, bareere oranaya in la qaato laguna qoro afka Soomaaliaga farta laatiinta ee uu qoray Shire Jaamac Axmed oo ka mid ahaa dadkii dagaalka sokeeye ka bara kacay kuna geeriyooday magaalada Stockholm ee dalka Sweden, sannadkii 2000. Nasiib darrose, dawladihii rayidka ahaa ee kala dambeeyey ee dimoqoraadiyadda reer galbeedka ku dhaqmi jirey, wax go`aan ah way la soo banbixi kari waayeen. Sababtuna waxa ay ahayd, baarlamaannadii Soomaaliya ee xilligaas, oo u badnaa rag u xaglinayey dhinaca far carbeedka iyo guddiyadii ay dawladdu u saartay in ay ka soo baaran degaan xuruufta ku habboon in af Soomaaliga lagu qoro, oo iyagu qaatay in xuruufta laatiinta lagu qoro afka Soomaaliga, ayaa mar walba is-hardiyayey. Taas macnaheedu waxa weeye iyadoo ay hayaddii fulinta(dawladda), iyo hayaddii sharcidajintu(barrlamaanka) ay isku khilaafsanaayeen arrinta.