Qoraalkan oo ah mid aan ku soo ban dhigi doono, tubtii sooyaalka ahayd ee qoritaanka afka Soomaaliga iyo halka uu ku suganyahay af-soomaaligu maanta iyo wiliba aayihiisa dambe, waxa aan marka hore isku dayayaa in aan wax ka idhaahdo bal afka soomaaligu halka uu ka soo jeedo iyo waxyaalaha u gaarka ah ee uu ku caan baxay. 

Af-Soomaliga waxaa lagu tiriyaa in uu ka mid yahay, afafka Afrikaanka iyo Aasiyaanka (Afro-asiatic branch of languages) iyo qaybta afafka kushitiga bari (Eastern cushitic subbranch). 

Sidaas darteed Af-Soomaaliga waxay meel ka soo wada jeedaan, afafka ay ka midka yihiin Saahada iyo cafarta(saho-Afar), oo lagaga hadlo qayba ka mid ah Eriteriya tan iyo qaybo ka mid ah Djibouti, Af-Oromada oo ah afka ugu badan ee dalka Ethiopia lagaga hadlo iyo afaf kale oo badan oo lagaga hadlo bariga iyo geeska Afrika. 

Waxaa isna saamayn weyn ku leh Af-soomaliga, afka Carabiga iyadoo la xaqiijiyey in Afka Soomaaligu ereyo badan ka soo amaahday afka carabiga (20% ereyada Soomaaligu waxay ka soo jeedaan afka carabta). Saamaynta Af-Carabiga waxaa sababay arrimo ay ka mid yihiin, xidhiidhkii dheeraa ee ganacsiga iyo diinta ahaa ee muddada dheer ka dhexeeyey labada ummadood iyo wiliba derisnimada.Hasa yeeshee sida ay sheegeen aqoonyahaniin fara badan oo aad u darsay xidhiidhka labada af ka dhexeeya heerka uu taaganyahay, waxa ay si cilmi ah u qeexeen, in qaab dhismeedka labada af yahay mid aad u kala duwan. 

Afka Soomaaligu wuxuu ku caan baxay, in uu yahay af aan qorayn ama af-hadaleed (oral language), ayna ku hadasho bulsho-hadaleed(oral society). Haddaba inkasta oo la oran karo in afka Soomaaligu qorraa tan iyo 1972-dii haddana, wili waxaa inoo cad in dhaqan ahaan bulshada Soomaaliyeed ay tahay tu hadasha. Arrintani waa mid hiddaysanaysa dhaqan xidido adag leh oo gaamuray, isbedelkeeduna qaadanayo sida aan anigu aaminsanahay qarniyo badan. 

Afkani intii uu jiray oo idilba wuxuu ku abaaday qoritaan la`aan. Haddaba waxaa is-waydiin leh, sidee ayaa afka Soomaligu kaga soo badbaaday mawjadihii iyo hirarkii afafka shisheeye ee dhinacyada badan kaga soo fatahayey, ahaana kuwo xuubsiibtay oo qarniyo badan qorraa, isla markaasna lahaa dhaqan adag oo leh xidido adag oo ay dhulka ku muteen. 

Culimada afafka daristaayi, waxa ay arrintan ku sababeeyeen, iyada oo afka Soomaaligu noqday af-hadaleed qani ah, lana soo ban baxay, suugaan taya sare leh iyo qaab naxweed xooggan oo aan qorrayn. Waxa ay af Soomaaliga ku tilmaameen afkii gabayga iyo suugaanta, ayna ku hadasho bulsho gabyaa ahi. Sidaas daraadeed waxa la isku raacsanyahay, in suugaantu, gaar ahaan mansadu ay qayb weyn ka cayaartay jiritaanka afka Soomaalida. 

B.W. Andrzejewski oo ahaa caalim u bayni baxay daraasadda iyo raadraaca afka Soomaaligu wuxuu yiri, ” Soomaalidu waxay caan ku noqotay in ay bareeraheeda ku soo ban dhigto hab-suugaaneed leh hidde faneed oo aad u sarreeya”…kulamada waaweyn ee farxadda iyo xaaladaha dagaalka iyo shirarka geedka hoostiisa ee guurtidu isugu timaadaba(Traditional legeslative council), waxay dareeriyaan tuducyo qurux badan oo maanso kala duwan iyo murti isugu jira. 

Soomaalidu waxa ay dhambaalladeeda ku gudbin jirtey, gabay ama qaab murtiyeed kale.Wiliba ku darso oo abwaan waliba sida quruxda badan ee uu ugu luuqeeyo gabayga, ayuu ugu raaridi jirey gudaha qofka dhambaalka uu u dhiibayo ama kan uu u dirayo, amaba horjooga ee uu markaas kula hadlayo. Qaafiyadda gabayga ayaa iyana ahayd mid maansada Soomalidu ku caan baxday. Gabayba gabayga uu ka qaafiyad iyo hab dhac wanaagsanyahay, ayaa ku hari jirey xusuusta dadka. 

Abwaan Maaweel oo Kawaramay Suugaantiisa Maaweel oo dhowaan socdaal ku soo gaadhay magaalada Nairobi ayaa waxaa waraystay Ibraahim Maxamedeeq oo ah qoraa suugaanta soomaalida xiiseeya ayaa ... GUJI..