MUCAARADKA CIRAAQ

Qaybta 3aad  | Qaybta 4aad | Qaybta 5aad 

Waxaa sii kordhayay kooxaha ku kacsan Xukuumada Ciraaq iyo Sadaam Xuseen wixii ka dambeeyay dagaalkii Khaliijka ee labaad, waxaana kooxahaas taageero cad oo aan la qarsan u fidiyay dhabtana saartay Mareykanka iyo Dowladaha Yurub, iyadoo soo dhoweyn aan horay loo arag loo sameeyay, waxayna noqdeen tobanaan kooxood oo kala Diin, aragti iyo dhismo duwan, mana jiraan wax ay ku mideysan yihiin oo aan ka ahayn inay Xukunka ka ridaan Sadaam Xuseen iyo inay jagooyin Siyaasadeed ka helaan Maamulka ka dambeeya marka la rido Sadaam Xuseen.

Kooxahaasi ka horjeeda Dowladda Ciraaq waxay u kala baxaan kooxo waaweyn iyo Xisbiyo yar yar iyo qaar iska dhexdhexaad ah intooda badana waa Dibad joogayaal aan cagta soo dhigin Ciraaq intii muddo ah, kooxaha waaweyn waxaa ka mida Xisbiga dhexe ee Shiicada oo ah Golaha Sare ee Islaamiga ah, waxaana madax u ah Maxamed Baaqir Al-Xakiim, waxaana taageerta Iiraan isaga iyo ururro kale oo Shiica ahba, waxaa dhinaca Kurdiyiintana ka muuqda Xisbiga Dimoqoraadiga ah ee Kurdistan ee uu hoggaamiyo Mascuud Al-Barazaani iyo Xisbiga Wadaniga ah ee Kurdistan, kaasoo uu isna hoggaamiyo Jalaal Daalibaani waana labada kooxood ee qeybsaday Xukunka hoose ee Kurdigu ku yeesheen Waqooyiga Ciraaq wixii ka dambeeyay dagaalkii labaad ee Khaliijka 1991-kii.

Golaha Wadaniga Ciraaq ee uu hoggaamiyo ninka lagu magacaabo Axmed Jalabi ayaa ka mida kooxaha ugu waaweyn mucaaradka Ciraaq waana Xisbi kulmiya kooxo dhowr ah sida uu sheegto, waxaana Ururkaasi gacan weyn siiya Mareykanka oo ka taakuleeya dhinaca Dhaqaalaha, isagoo ay u suuragelisay inuu furto Telefishin uu codkiisa ka baahiyo oo lagu magacaabo Liperty TV, kaasoo xaruntiisu tahay magaalada London ee dalka Ingiriiska baahintiisana bilaabay Sanadkii hore, laakiin howshiisu istaagtay horaantii Sanadkan markii Mareykanku joojiyay taageeradii Dhaqaale ee uu siin jiray, Ururkaasi waa kan uu Mareykanku doonayo inuu awooda dalka Ciraaq qeybaha ugu muhiimsan ka qabto maadaama ay ku idil yihiin dad kala duwan oo reer Ciraaq ah, laakiin waxaa jira dhibaato soo wajahday kaddib markii Gole ay leeyihiin Shiicada ka baxday, waxaase weli ku jira labada Xisbi ee Kurdiyiinta iyo waliba kooxo ka soo jeeda Boqortooyadii Haashimiyada ee Ciraaq ka talin jirtay, gaar ahaan Shariif Cali Ibnul Xuseyn hoggaamiyaha Xisbiga Boqortooyada Dastuuriga.

Waxaa kaloo jira kooxo qaab hubeysan u howlgala oo Dibadda ka dhisan sida dhaqdhaqaaqa Saraakiisha xoreynta Ciraaq ee uu Guddoomiyo Najiib Al-Saalixi, waxayna 25-kii July soo saartay Bayaan ay kula midoobayaan koox kale oo mucaarad ku ah Sadaam Xuseen oo lagu magacaabo Dhaqdhaqaaqa Dimoqoraadiyada ee Xoreynta Ciraaq.

Mucaaradka ka horjeeda Sadaam Xuseen iyo Dowladiisa iyagoo kala tagsan oo aan isku fikrad ahayn iskana horjeedaan qorshayaashooda iyo Siyaasadahoodaba ayay hadana heysanin shaqsiyaad waaweyn oo magac leh, waxayna weli la rafanayaan sidii ay u midoobi lahaayeen, iyagoo gacan ka helaya Mareykanka iyo dalalka kale, goobaha Cirka laga xayiray ee Mareykanka iyo Ingiriisku ay ka ilaaliyaan Koofurta Ciraaq diilinta 33-aad iyo Waqooyiga Ciraaq diilinta 36-aad, waxay nabadgelyo ay ku dhaqdhaqaaqaan siiyeen Kurdiyiinta iyo Shiicada iyo inay mucaaradad ku kacsan Sadaam Xuseen ay markii ugu horeysay dhulka Ciraaq joogitaan ku yeelato.

Kala duwanaanshaha dhinaca jinsiyada ah ayaa kala qeybisay mucaaradka ku kacsan Xukuumada Ciraaq, marka la fiiriyo dhinaca Kurdiyiinta ayaa laf ahaantoodu kala qeybsan, waxay Waqooyiga Ciraaq ku heystaan ismaamul, waxaana Kurdistan horay u soo maray loolan Siyaasadeed oo aad u qaraar ayna isku laayeen laba kooxood oo asalkoodu u noqonayo taariikh aad uga fog xilligan aynu hadda joogno, muddooyinkii ugu dambeeyayna waxaa muuqanayay istuurtuur mucaaradka dhexdiisa ka jira, gaar ahaan Carabta iyo Kurdiyiinta markii Xisbiga Dimoqoraadiga ee Kurdigu soo bandhigay Dastuur loogu talagalay Ciraaq Sadaam Xuseen kaddib, kaasoo ka hadlaya nidaam Jamhuuriyadeed oo Federaali ah kuna dhisan qowmiyadaha Carabta iyo Kurdiga, laakiin aan ku dhisneyn qaab Goboleed Maamul ah.

Gobolka Karkuuk ee aysan Kurdiyiintu gacanta ku heynin waxa uu qani ku yahay Saliida kaasna ay iyagu leeyihiin iyadoo marka la fiiriyo Dastuurka ay keeneen uu u ogolaanayo Kurdiyiinta inay yeeshaan Calan, Astaan Qaran oo u gooni ah iyo inay Luqada Kurdigu noqoto Luqad rasmi u ah degaanadooda, sidaasoo ay tahayna labada Xisbi ee Kurdiyiinta ayna kala hoggaamiyaan Jalaal Daalibaan iyo Mascuud Barazaani ayay dhexdoodu ka tafan tahay oo loolan awoodeed u dhaxeeyaa, iyadoo loolanku gaaray mararka qaar in la isu kaalmeysto Ciidamada Dowladda Ciraaq, waxaana Sanadkii 1996-kii uu Barazaani kaalmeystay Ciidamada Ciraaq dagaalkii uu la galay Daalibaani oo ka soo horjeeday.

Shiicadu waxay ka dhigan tahay in ka badan 65% dadka Ciraaq, waxayna doonayaan inay helaan awood Siyaasadeed oo u dhiganta tiradooda, sidaas daraadeed waxay kooxaha kale ee mucaaradka Ciraaq u fahmeen Bayaankii dhowaan ay soo saareen Shiicada Ciraaq ee loogu magac daray BAYAANKA SHIICADA CIRAAQ ee ku baaqay in meel la iska dhigo qoloqolada ka dhex jirta dalka Ciraaq mid loolan cusub iyo halis gelinaya Shiicada iyo taageerada ay ka hesho Iiraan, kooxaha mucaaradka qaarkood ayaa ku baaqay in dadka Falastiin la dejiyo Ciraaq si loo xoojiyo joogitaanka Sunnada ee Ciraaq, taasoo halis kale keeni karta iyo in Falastiiniyiintaas loo adeegsado si looga hortago Kurdiyiinta degta Waqooyiga Ciraaq.

70-Sarkaal iyo ka badan oo reer Ciraaq ah ayaa dhowaan shir ku yeeshay magaalada London ee dalka Ingiriiska, shirkaasoo ay joogeen xubno ka socday Mareykanka iyo Ingiriiska waxayna dhiseen Gole Milateri oo ka kooban 15-Sarkaal, dhismaha Golahaasina wuxuu far waaweyn ku soo qoray inay soo dhow dahay tallaabada Mareykanku ka damacsan yahay Ciraaq, waxaana mar kale muuqata in Ciraaq nidaamka ku haboon yahay mid Milateri, inkastoo ay kooxdaas Milateriga ah u yeertay kooxaha Siyaasadeed ee Ciraaq ayna ku ballanqaadeen inay Ciidamadu xerooyinkooda ku noqon doonaan haddii la rido Sadaam Xuseen iyo inuu kulankoodu yahay mid ay iyagu abaabusheen ee cid ka dambeysaa aanay jirin.

Waxaa xusid mudan in kooxaha Ciraaq ee mucaaradka ah ay halis ugu jiraan inay kala qeybsamaan, iyadoo iminkaba ay Milateri, Rayid iyo Qowmiyado kala duwan u qeybsan yihiin, shirkaas ka dhacay magaalada Lodona looguma yeerin Taliyihii hore ee Ciidamada Ciraaq Nazaar Al-Khasraji, kaasoo Ciraaq ka cararay 1995, iminkana ku nool dalka Denmark iyo Wafiiq Al-Saamiraay oo ahaa madaxa Sirdoonka Ciidamada Ciraaq.

Shirkii London waxay ishu qabatay dhaxalsugihii hore ee Boqortooyada Urdun ahna Boqorka Urdun Boqor Cabdalla Adeerkii oo lagu magacaabo Amiir Xasan, kaasoo la socday hoggaamiyaha mucaaradka Ciraaq Axmed Jalabi, waxaana taas loo qaatay in la doonayo soo noqoshada Boqortooyadii Ciraaq, waxaana muuqashada kediska ah ee Amiir Xasan uu ku dhex yimid shirka kooxaha mucaaradka ah ee Ciraaq laga dhedhensaday Isbaheysi dhex mara Boqortooyada oo ballaaran, iyadoo iminkaba la sheegayo soo banbaxa urur cusub oo magaca Isbaheysiga Dimoqoraadiyada ee Boqortooyada oo heysta taageerada Dowladaha Carbeed marka laga reebo Masar.

Isbaheysigaa oo ay ku bahoobi doonaan dhammaan kooxaha mucaaradka ah ayaa la filayaa inaan lagu dhawaaqin inta ka horeysa weerarka lagu qaadayo Ciraaq, waxaa sidoo kale iska soo daba dhacaya warar ku saabsan inuu Mareykanku door bidayo nidaamka Boqortooyada oo kulmin kara qowmiyadaha aragtiyada Diineed iyo mowqifka Siyaasadeed ee aadka u kala fog, taasoo khilaaf cusub ka dhex abuuri karta qaar ka mida kooxaha mucaaradka Ciraaq iyo Mareykanka waana arrinta ku saabsan soo noqoshada Boqortooyada, iyadoo taageero iyo diidmaba isbarbar yaacayaan.

Arrintu intaa kuma eka, inuu Mareykanku ku qanco Boqortooyada waa mid la saanqaadeysa Amiir Xasan oo loo arko shaqsi ay wada aqbali karaan mucaaradka Ciraaq oo gacan siin kara si aysan u kala furmin kooxaha mucaaradka ahi, taasoo iyaduna aan farxad gelineynin Amiirka reer Ciraaq ee Shariif Cali Ibnul Xuseyn, loolankuna ma aha mid soo afjarmaya inta uu Mareykanku midkood dhabarka ka taabanayo oo Taajka saarayo.

Arrinta ku saabsan soo noqoshada Boqortooyadii Haashimiyada ee Ciraaq kaddib riditaanka Sadaam Xuseen iyo 40-Sano kaddib markii la burburiyay waa arrin dhici karta marka la fiiriyo qorshaha Mareykanka, Qoyska Boqortooyadaasina qaabka uu Ciraaq u maamuli jiray iyo taariikhdiisa waxay u baahan tahay dib ugu noqosho: taariikhda Qoyska Haashimiyada ee Gobolka waxay la bilaabaneysay Kacaankii weynaa ee uu hoggaaminayay Shariif Xasan Ibnu Cali Amiirkii Maka ee ka horjeeday Dowladdii Cuthmaaniyiinta 1916-kii hadafkuna ahaa hirgelinta riyadii dhismaha Dowlad Carbeed oo ka kooban Jasiirada Carabta iyo Shaam oo taageero looga helayay Ingiriiska oo ujeedadiisu isna ahayd inuu burburiyo Ciidamadii iyo awoodii Dowladii Cuthmaaniyiintu ku lahayd dhinaca Bari ee Khaliijka iyo dalalka ku xeeran.

Markaas kaddib waxaa soo ifbaxay qiyaamadii Ingiriiska ee ahayd inuu kala qeybiyay dalalkii Carbeed inay midoobaan iska dhaafe, isagoo la kaashanaya Faransiiska, Falastiin ayuu isagu la haray, halka Lubnaan iyo Suuriyana uu Faransiisku heystay, laakiin Xijaas waxaa Ciidamadeedii lagu jebiyay dagaalkii ay la galeen taageerayaashii Bin Sacuud kaddib markii uu qabsaday Sanadkii 1918-kii, waxaana lagu qasbay inuu Xukunka uga dego wiilkiisii Cali 1924-kii, iyadoo uu ku dhammaaday Xukunkii Haashimiyiinta markii magaalada Jiddah ay u gacan gashay, waxayna arrintu noqotay in Amiir C/Casiis Bin C/raxmaan Aala Sacuud uu noqdo hoggaamiyaha Qoyska Sacuudiga.

Ciraaq dhibaatooyin waaweyn ayuu Ingiriisku kala kulmay inuu gacanta ku dhigo gaar ahaan kacdoonkii Kacaankii Agosto 1920-kii kaddib, taasoo Xukuumada Ingiriiska ku qasabtay inay Xukun hoose siiso oo Amiir Feysalkii koowaad ina Xuseyn Bin Cali Boqor looga dhigo dalka Ciraaq 23/08/1921-kii taasoo ka dhalatay doorasho Ingiriisku maamulayay iyo wadahadalo dheer oo Xukuumada Ingiriiska lala galay, ugu dambeyntiina ku dhammaatay xorriyad ay qaateen 1932-kii reer Ciraaq.

Markii uu geeriyooday Boqor Feysal waxaa Boqortooyada Carshigeedii ku fariistay wiilkiisii madiga ku ahaa, waxaana dhaxalka la siiyay Ghaazi, markaa kaddib waxaa dhacay xiligiisii inqilaabkii ugu horeeyay ee Milateri 1936-kii.

Boqorkii Ghazi ayaa ku dhintay shil Baabuur oo sidii uu u dhacay lagu muran san yahay 1939-kii kaddibna waxaa Taajka Boqortooyada loo caleema saaray Boqor Feysalkii labaad oo uu dhalay Gazi oo Ciraaq ka noqday Boqor, isagoo da’diisu tahay 4-Jir, waxaana Abtigii Cabdal-Ilaah Ibnu Cali loogu dardaarmay inuu noqdo ninka leh dhaxalka oo maamulka haya, wuxuuna ahaa Feysal kii ugu dambeeyay Boqoradii Haashimiyiinta ee reer Ciraaq, markaana Ciidankii Ciraaq oo uu hoggaaminayay C/Kariin Gazim ay inqilaab Milateri ku dhigeen 14-kii July 1958-kii, halkaas ayaa lagu dilay Boqor Feysalkii labaad iyo Abtigii Cabdal-Ilaah iyo Ra’iisal Wasaarihii Nuuri Saciid, maalintaas inqilaabku dhacay, waxaana shaaca laga qaaday Jamhuuriyad wixii markaas ka dambeeyayna waxaa daboolmay taariikhdii Boqortooyada Ciraaq.

Dhacdooyinkii 11-ka September 2001 wixii ka dambeeyay oo Mareykanku dagaal u caddeystay waxa uu ugu yeero argagixisada caalamiga ah iyo Maamulka Madaxweyne Bush oo caddeeyay inay ka go’an tahay inay Xukunka ka tuuraan Madaxweynaha Sadaam Xuseen waxaa la isla dhex marayaa suurtagalnimada inay soo noqoto Qoyskii Haashimiyada iyo Boqortooyadoodii mar xukumi jirtay Ciraaq, waxaana xubnaha ugu firfircoon Qoyskii Haashimiyada ka mida Shariif Cali Ibnul Xuseyn iyo Amiir Xasan Ibnu Dalaal.

Ninka lagu magacaabo Shariif Cali Bin Al-Xuseyn Hooyadii oo lagu magacaabi jiray Badiica Binti Cali ayaa la dhalatay Boqor Feysalkii Labaad, haddii dhinacaa laga eegana waa ninka ugu dhow qoyskii reer Boqor ee ka soo jeeda Boqor Feysalkii labaad waana Afhayeenka rasmiga ah ee Golaha Wadaniga Ciraaq iyo Guddoomiyaha dhaqdhaqaaqa Boqortooyada ee Dastuuriga ah, wuxuuna u socdaa inuu yahay ninka iska leh dhaxalka Sharci ahaan Boqortooyada Ciraaq, haddiiba ay timaado in loo noqdo Xukunkii Boqortooyada oo halkiisa laga ambaqaadayo.

Laakiin shirkii Saraakiisha Ciraaq ee ka dhacay magaalada London oo uu ka soo muuqday Amiir Xasan Ibnu Dalaal oo isaga iyo Boqor Feysalkii labaad ee Ciraaq ay nasab ahaan isaga soo dhacaan Awowga Haashim ayaa iyaduna keentay su’aalo fara badan, waxaana magaciisa la geeyay meelo Mareykanku ugu horeeyo, isagoo loo arko inuu noqon karo nin ay wada aqbali karaan kooxaha reer Ciraaq, waxayna dhowaan sheegtay Jariidada Guardian ee ka soo baxda magaalada London inuu Amiir Xasan yahay inay aqbalsan tahay Wasaarada Gaashaandhigga Mareykanka iyo kooxaha muxaafidiinta ah ee ku jira maamulka Bush.

Musharaxnimadaas haddii ay tahay isbandhig oo kaliya xitaa waxay keeni kartaa xiisad ka dhex ooganta Qoyska reer Haashim ee Ciraaq, waxayna saameyn ku yeelan doontaa xiriirka gudaha ee qoyskaasi ka dhaxeeya iyo waliba xiriirka uu la leeyahay reer Haashimka u taliya Urdun, gaar ahaan haddii ay dhac noqoto Warbixinada sheegaya in Amiir Xasan uu door ka ciyaarayo Siyaasadda Mustaqbalka ee Ciraaq, sida la ogyahayna Amiir Xasan Bin Dalaal waa ninka xilligii ugu dambeeyay ee noloshiisa Boqor Xuseenkii Urdun uu ka qaaday xilka dhaxalka Boqortooyada Urdun oo uu ku wareejiyay wiilkiisa Boqor Cabdalla oo iminka u taliya Urdun.

Akhri Qaybta Xigta.... GUJI.... 

 Qaybta 3aad  | Qaybta 5aad 

Waxa diyaariyay: Shariif Macallin Maxamed
shariif55@yahoo.com 
Muqdisho---Somalia 

Faafin: March 15, 2003

AFEEF: Aragtida qoraalkan wa mid u gaar ah qoraaga ku saxiixan, kana tarjumi meyso aragtida SomaliTalk.com.