QOWMIYADAHA CIRAAQ

Qaybta 5aad  | Qaybta 6aad  

Kurdiyiinta waa qeyb muhiim ah oo ka tirsan Mujtamaca reer Ciraaq, sidaasoo ay tahayna Ciraaq oo kaliya maahee waxay ka jiraan dalal kale oo Bariga dhexe iyo Aasiyaba ku yaala, waxaa lagu qiyaasaa tirada guud ee dadka Kurdiyiinta 25-Milyan oo Ruux, Shan dal ayayna ku nool yihiin: 46% waxay degan yihiin Turkiga, 31% waxay ku nool yihiin Iiraan, 5% waxay ku firirsan yihiin Armania iyo Suuriya, halka Ciraaq oo aynu ka hadleyno ay ku nool yihiin 18%.

18-Lahjadood ayay Kurdiyiintu ku hadlaan luqad ahaan, waxayna leeyihiin taariikh dheer oo hodon ah marka loo fiiriyo Islaamka, waxaana la helayaa shaqsiyaad magac dheer ku leh Diinta Islaamka oo ka soo jeeda Kurdiyiinta, gaar ahaan ninka lagu magacaabo Abuu Muslim Al-Khuraasaani oo ahaa hoggaamiyihii Dowladdii Cabaasiyiinta ee caanka ahayd, Salaaxudiin Al-Ayuubi oo isna si aad ah u caan baxay, Sheekha caalimka ah ee la wada yaqaan ee Ibnu Teymiyah iyo kuwo kale oo fara badan.

Dalka Kurdistan ee Ciraaq ka mida waxaa dega 3800,000-Ruux dhammaantoodna Kurdiyiin ah waana kooxo iyo beelo isu tegay oo ku nool hab dhaqameed Beeleed oo aad u adag laguna dhaqmo caadooyin iyo dhaqano laga soo guuriyay Awoowayaal hore, wuxuuna Dhaqaalahoodu ku tiirsan yahay Xoolaha iyo Beeraha.

Dhinaca Siyaasadda Xisbiyada ugu waaweyn waxaa ka mida Xisbiga Dimoqoraadiga Kurdistan oo la asaasay 1946-kii, hadana waxaa hoggaamiya ninka lagu magacaabo Mascuud Al-Barasaani oo uu dhalay Mullah Mustafa Al-Barsaani, Xisbigaasi waxaa aad ugu weyn qowmiyada, wuxuuna ku tiirsan yahay Beesha uu ka dhashay hoggaamiyahooda Barasaani, taageerayaashiisuna waxay ku badan yihiin Gobolka Arbiil ee Waqooyiga Ciraaq, wuxuuna xiriir xoog leh la leeyahay Turkiga iyo Xukuumada Ciraaq, Mareykanka, dalalka Carabta laakiin xiriirkiisa Iiraan ma aha mid hagaagsan.

Xisbiga labaad ee Wadaniga Kurdistan waxa uu ka soo go’ay Xisbiga ka horeeyay, waxaana hoggaamiya ninka lagu magacaabo Jalaal Daalibaani, isagoo gooni isu taagay Sanadkii 1975-kii, sidoo kale Xisbigan waxay fikradihiisu ku qotomaan qowmiyad Kurdinimo, wuxuuna xarumo ku leeyahay dhinaca Koofureed ee Kurdistanta Ciraaq, isagoo xiriir adag la leh Iiraan iyo Mareykanka, laakiin xiriirka uu la leeyahay Dowladda Ciraaq ee Baqdaad ka dhisan iyo waliba Turkiga ma aha mid caafimaad qaba.

Xisbigan oo wata fikrada Ikhwaanul Muslimiinta waxaa la asaasay 1992-kii, waxaana hoggaaminayay Sheekh Salaaxudiin Maxamed Bahaa’udiin, wuxuuna leeyahay fikrado dib u habeyn ah oo aan wax badan la xiriirin halgan hubeysan, wuxuuna qeyb ka yahay xukuumada Arbiil ee uu hoggaamiyo Mascuud Al-Barasaani oo uu hal Wasiir ku leeyahay, Xisbiga Al-Itixaad Al-Islaami waxa uu xiriir fiican la leeyahay kooxda Ikhwaan Al-Muslimiin ee reer Masar iyo hoggaamiyaha reer Turki ee Najmudiin Erbakaan iyo kooxdiisa.

Dhaqdhaqaaqan oo Kurdi ah lehna fikrado Islaami ah wuxuu ahaa dhaqdhaaq muddo dheer soo jiray oo ugu roon Xisbiyada Islaamiga ah ee Kurdiyiinta, waana Xisbi aan wax badan ka fogeyn dhaqdhaqaaqa Ikhwaanul Muslimiinta caalamiga ah, waxaana la asaasay Sideetameeyadii iyadoo uu hoggaaminayay Mullah Cuthmaan, kaddibna waxaa hoggaankeeda qabtay Mullah Cali C/Casiis, ninkaa markii uu geeriyoodayna waxaa la wareegay Mullah wiilashiisa Mulla Cali iyo Mulla Saadiq.

Xisbigan waa mid bidix jira oo uu hoggaamiyo ninka lagu magacaabo Qaadir Casiis, wuxuuna xiriir fiican la leeyahay Xisbiga wadaniga ah ee Kurdistan oo ay bahoobeen doorashadii ka dhacday Gobolka Suleymaaniyah sanadkii 1992-kii, isagoo la saftay Xisbigaas Bishii August 1996-kii markii Ciidamada Ciraaq ay soo galeen Suleymaaniyah.

Kooxda Ansaarta Islaamka waa Xisbiyada ugu dambeeyay ee ku soo biira masraxa Siyaasadda Kurdiga, waxaana la asaasay 10-kii December 2001, waxaana hoggaamiya Sheekh Faatix Karikaar oo lagu naaneeso (Abuu Sayid Qudub), kooxdan waxay ka soo go’day kooxda ka horeysay ee Dhaqdhaqaaqa Islaamka, iyadoo ah koox xag jirta oo lagu tilmaamo inay tahay Daalibaanta Kurdiyiinta.

Ilaa xilli fogba Kurdiyiintu waxay ku riyoonayeen dal ay leeyihiin oo kulmiya taariikhdooda, luqadooda, Dhaqankooda iyo horumarkoodana u halgama, laakiin waxay sahay u noqdeen dalal awood waaweyn oo kala qeybsaday si ba’anna u kala dhantaalay ilaa iyo iminkana waxay doonayaan inay dhistaan Dowlad ay iyagu leeyihiin oo u gaar ah, mana jirto cid ka mida Dalalka ay ku hoos nool yihiin oo dooneysa inay Dowlad noqdaan laga bilaabo Suuriya, Turkiga, Ciraaq iyo Iiraanba.

Wixii ka dambeeyay 1991-kii xaalad cusub ayay Kurdiyiintii Ciraaq galeen, iyagoo ku guuleystay inay helaan goobo aamin ah oo ay ku koontoroolayaan Diyaaradaha Ingiriiska iyo Mareykanka, waxaana dhashay laba Xukuumadood iyo laba Madaxweyne oo midkood ka taliyo Suleymaaniyah, taasoo raacsan Xisbiga Wadaniga Kurdistan ee uu hoggaamiyo Jalaal Daalibaani, waxaana Dowladaasi maamula Dr. Barham Saalax waxayna xiriir soke la leedahay Iiraan.

Dowladda labaad oo raacsan Xisbiga Dimoqoraadiga Kurdistan waxay ka talisaa Arbiil, waxayna isbaheysi la leedahay Turkiga iyo Xukuumada Ciraaq, waxaana hoggaamiya Mascuud Al-Barsaani, waxaana xukuumadaasi maamula Nishrawaan Barsaani.

Bishii Oktoobar 1991-kii waxay Xukuumada Ciraaq go’aansatay inay shaqaalaheeda iyo dhammaan mas’uuliyiintii ka joogtay Kurdistanta Ciraaq ay kala baxdo halkaas kaddib markii xayiraada Mareykanku ku soo rogay Diyaaradaha Ciraaq inay goobahaasi soo dulmaraan marka laga bilaabo diilinta 32-aad ee dhinaca Waqooyi, halkaasoo labada Xisbi ka faa’iideysteen oo ay gacanta ku dhigeen Maamulkii Goboladaasi oo ay gacan uga helayeen Hay’ado caalami ah iyo ilaalada Diyaaradaha Ingiriiska iyo Mareykanka.

Bishii May 1991-kii Kurdiyiintu waxay ku dhaqaaqeen doorashooyin ay ku sameynayaan Baarlamaan ay leeyihiin oo ay labada Xisbi u loolameen Kuraasta Baarlamaankaasi, waxaana lagu dhawaaqay dhismaha Xukuumad July 1991-kii, laakiin Isbaheysigii labada Xisbi ayaan wax badan jirin oo degdeg u burburay, dagaalo iyo isku dhacyona labada dhinac isaga hor yimaadeen.

Haddii aynu eegno xaalada nabadgelyada iyo Milateriga ee Kurdistan wixii ka horeeyay dagaalkii labaad ee Khaliijka waxay ahaayeen meelo halis ah oo fowdo ah ayna isaga hor yimaadaan kooxo hubeysan, iyadoo ay waliba ka talineysay Xukuumada Ciraaq, wixiise ka dambeeyay 1991-kii wax badan isma bedelin xaaladii, maadaama isla markiiba khilaaf ka dhex oogmay labadii Xisbi ee ugu waaweynaa Kurdiyiinta, Xisbiga Shaqaalaha Kurdistan iyo Xisbiga Dimoqoraadiga Kurdistan, taasoo keentay in midkood uu kaalmeysto Xukuumada Ciraaq, halka kan kalena quwado shisheeye taageero u raadsaday, xiisadihii ugu xumaa dhex marayna waxay ahaayeen sida:-

Dagaal qaraar ayaa ka dhex qarxay May 1994-kii labada Xisbi markii uu faraha ka baxay khilaafkii u dhaxeeyay.

Mascuud Al-Barsaani ayaa Agosto 1996-kii ka dalbaday Ciidamada Ciraaq inay xaalada soo farageliyaan, Ciidamadii Ciraaq ayaa taasi yeelay, waxayna dharbaaxooyin waaweyn ku dhufteen xoogagii Xisbigii Daalibaani.

Waxaa fashilmay xabbad joojin labada dhinac laga dhex waday Oktoobar 1996-kii, mana hirgelin in Bishii November ee isla Sanadkaasi xabbad joojintii dib u dhaqan gasho iyadoo waliba ay dhexdhexaadinta wadeen Mareykanka, Ingiriiska iyo Turkiga.

September 1998-kii waxay labada dhinac kala saxiixdeen heshiis uu ka soo shaqeeyay Mareykanka.

Iska hor imaadyo kale oo hubeysan ayaa July 2000 dhex maray Ciidamada labada Xisbi, waxayna socdeen dhowr maalmood iyadoo ay ku dhinteen 40-ruux oo u badan Ciidamada Xisbiga Shaqaalaha Kurdistan.

Dagaal kale ayaa labada dhinac dhex maray bartamihii Sebtembar 2000 isagoo ahaa mid goosgoos ah oo socday laba toddobaad, waxaana la sheegaa inay tobanaan qof ku dhinteen dagaaladaasi.

4-tii Oktoobar 2000 ayuu istaagay dagaalku markii Xisbiga shaqaalaha Kurdistan oo hal dhinac oo kaliya xabbad joojin uga dhawaaqay.

Dr. Barham Saalax oo ah Guddoomiyaha Gobolka Suleymaaniyah kana tirsan Xisbiga Dimoqoraadiga Kurdistan ayaa April 2002 la isku dayay in gaadmo lagu dilo, waxaana lagu eedeeyay inay falkaasi soo maamushay kooxda Ansaarta Islaamka oo iyaduna iska fogeysay.

Waxaa lagu eedeeyaa Xukuumada Ciraaq inay sabab u tahay ismariwaaga iyo is faham la’aanta dhex taala Kurdiyiinta, halka Hay’adaha Xuquuqda Insaanka ay ku eedeynayaan Dowladda Ciraaq inay Kurdiyiinta iyo dadka Turkumaanka ah ay ka barakicineyso degaanada ay ka mid yihiin Karkuuk, Khaaniqiin, Makhmuur, Sanjaar, Duuz, Khurmaato iyo meelo kale si ay halkaasi uga sifeyso oo ay dooneyso inay ku beerto dad kale oo Carab ah, iyadoo la wareegeysa hantidoodii, Guryahoodii kaddibna u qaadeysa goobaha ay gacanta ku hayaan Kurdiyiinta mucaaradka ah.

Cidna kama qarsoona inay Kurdiyiintu muhiim yihiin, marka loo eego tallaaba kasta oo laga qaadayo Ciraaq, qaabka ah inay helaan Federaal ay la galaan Maamul kasta oo ka dhasha Ciraaq ayaa laga yaabaa inaysan ku qancin Kurdiyiin badan, inkastoo ay taasi shaqeysay tobankii sano ee ugu dambeysay oo ilaalada Mareykanku ay ku hoos noolaayeen, halka Sadaam Xuseena uu talada Ciraaq ka hayay, waxayna ku doodayaan in Xukunka Federaalka yahay tijaabo la soo maray, haba ku tiirsanaado ilaalada Diyaaradaha Mareykanka iyo Ingiriiska’e, tabar darrana ha ku rido midnimada Dowladda Dhexe ee Baqdaad, balse inuu xasilooni, awood qeybsi cadaaladeed iyo nabadgelyo ka abuuray degaanada Kurdiyiinta.

Saadaalo kale ayaa tilmaamaya inay Kurdiyiintu door weyn ka qaadan karaan sidii Xukunka looga tuuri lahaa Sadaam Xuseen iyo iyagoo la bahoobaya Mareykanka dagaalka uu ku qaadayo Xukuumada Ciraaq, iyadoo waliba loolanka colaadeed ee Xukuumada dhexe ee Ciraaq iyo Kurdiyiintu leeyahay taariikh dheer, gaar ahaan Sanadkii 1988-kii oo halka lagu magacaabo Xalbaxa Ciidamada Ciraaq ay ku laayeen 5000-ruux oo u badan rayid, iyagoo u adeegsaday Sun Kiimiko ah.

Iyadoo aan la ogeyn hadafka dhabta ah ee qorshaha faragelinta Milateri ee Mareykanku la damacsan yahay Ciraaq siiba wejigeeda cusub ee soo fool leh ayaa Kuridiyiin badan aanay xamaasad badan u heynin Xukunka oo laga qaado Sadaam Xuseen, waxayna u arkaan in Madaxweynaha Bush-kii hore uu khiyaameeyay Sanadkii 1991-kii, isagoo ku booriyay kacdoon ay uga soo horjeedaan Sadaam Xuseen kaddibna uga baxay, taasoo ku keentay inay le’daan dad badan oo Kurdiyiin ah lagana yaabo in Bush-ka inanka ah uu tallaabadaas qaado, waxaana arrintaas si cad u sheegay Guddoomiyaha Xisbiga Dimoqoraadiga Kurdistan Mascuud Al-Barsaani.

Waxay isku waafaqsan yihiin Xukuumadaha Kurdiyiinta ee ka dhisan Arbiil iyo Suleymaaniyah in qorshaha Mareykanka ee hada la diyaarinayo ay jiraan labo arrimood oo cabsi weyn keeni kara haddii ay taageeraan howlgalka Mareykanku uga horjeedo Sadaam Xuseen, haddiiba ay dhacdo inuu bilowdo dagaalka Mareykanka, Dhulka Kurdiyiintu wuxuu noqon doonaa goobaha laga diyaariyo weerarada Dhulka ee Ciidamada Mareykanku qaadayaan sida ay sheegeyso mid ka mida xogta la helay, tan labaad oo ah in Ciidamo Kurdiyiin ah Mareykanku adeegsanayo sidii Isbaheysiga Waqooyiga ee Afghanistan.

Labada arrinba haddii Mareykanku sameeyo ama midkood qaato waxaa Kurdiyiinta u daran inay helaan Ismaamul hab Federaal ah ku dhisan oo ay uga mid noqdaan Dowladda Sadaam Xuseen bedeli doonta, inkastoo mas’uuliyiinta Mareykanku ay sheegaan inay ka horjeedaan dowlad ay leeyihiin Kurdiyiinta oo laga dhiso Waqooyiga Ciraaq si ay ugu raalligeliyaan Turkiga oo ah Isbaheysigooda ugu weyn ee ay Gobolka ku leeyihiin, waxayna su’aasha taagani noqon doontaa in dagaalka Mareykanku ku qaadi doono Xukuumada Ciraaq xal u keeni doono arrinta Kurdiyiinta iyo inuu xaaladooda uga sii dari doono.

Shiicada reer Ciraaq waxa ay qeyb muhiim ah ka tahay shacabka dalkaasi, waxayna dhalasho ahaan ku abtirsadaan Carab, madhab ahaana waa Shiico caan ka ahayd muddo dheer Islaamka iyo Gobolkaasi, Shiicanimaduna ma aha Qowmiyada la sheegto ee dhaqan ama caado ee waa koox qaadatay oo aaminsan waxyaabo fikrado diineed ku qotoma oo kooban.

Meelaha Shiicadu ay barakeysato waxay u heystaan inay Ciraaq tahay meel ka mid ah oo muhiim u ah waxaana laga helaa Koofurta Ciraaq goboo ay Sanad kasta malaayiin Shiico ah oo ka kala yimaada Iiraan, Lubnaan, Sacuudiga iyo Ciraaq laf ahaanteeda, goobahaas oo caan ku ah taarriikhda Shiicada iyo dhaqankeeda waxaa loo yaqaanaa Karbala iyo Najaf waxayna Shiicadu u tagtaa inay nooleyso xuska Xuseyn Ibnu Cali Ibnu Abii Daalib oo ah hoggaamiyaha Saddexaad ee Shiicada.

Waxaa la sheegaa in kooxaha mucaaradka ee Shiicada reer Ciraaq iyo kooxaha u dooda Xuquuqda aadanaha ay ku doodaan in Shiicadu cadaab daran iyo cadaadis ah kala kulantay Xukuumada dhexe ee Baqdaad ilaa xilli taariikheed oo fog, waxaana laga xusi karaa:

Dilkii loo geystay Aayatullaah Maxamed Saadiq Al-Sadr iyo wiilashiisii oo February 1980-kii lagu dilay Najaf.

Meel ka dhacyo isugu jira silcin, xarig iyo jirdil loo geystay dad Shiico ah 1999-kii

In si joogto ah la isaga xiro oo loo xukumo Shiicada dhaqdhaqaaqa Siyaasadda ku lug yeelata.

Xukun dil ah oo lagu soo rogay ugu yaraan 6-Shiico ah oo la burburiyay Guryahoodii, kuwaasoo ka tirsanaa Ardayda Culuunta Diinta ka barata Najaf.

Shaki laga qabo geerida Aayatullaah Sayid Xuseen Baxar, kaasoo si kedis ah oo aan la ogeyn meydkiisa loo helay 22-kii June 2001-dii.

Golaha Sare ee Kacaanka Islaamiga Ciraaq oo ay Shiicadu leeyihiin gacan weyna ku leedahay Iiraan ayaa dhismihiisii 1982-kii ujeedadiisu ahayd inuu kooxaha Shiicada Ciraaq hoggaan siyaasadeed oo mid ah u yeelo, xarunta Golahaasi waa magaalada Tehraan, waxaana hoggaamiya ninka lagu magacaabo Xujatul Islaam Maxamed Baaqir Al-Xakiim oo Ciraaq ka tegay 1979-kii kuna nool Iiraan, inta badan xubnaha Golahaasina waa Ciraaqiyiin u baxsaday dhinaca Iiraan intii uu socday dagaalkii labada dal.

Kaalinta Xujatul Islaam Maxamed Baaqir Al-Xakiim ku leeyahay Xisbigaas ayaa ah mid muuqata, waxaana loo arkaa in Golahaasi uu yahay Urur hal shaqsi uun ah oo leh Siyaasad gaar ah, xiriirka uu la leeyahay Iiraan ayaa ah mid aad u dhow, wuxuuna iska wadaa inuusan ahayn nidaam ku xiran Iiraan oo ku kooban Shiicada balse uu yahay koox awood siyaasadeed leh oo dooneysa inay Maamulka wax ka qabato.

Garabkiisa Milateriga waxaa loo yaqaanaa LIWAA BEDER wuxuuna xarumo ku leeyahay Iiraan, Ciidamadiisa intooda badana waa Shiico ay tababaraan Saraakiil Sunniyiin ah, sidoo kale xiriirka ay la leeyihiin Mareykanka ayaa ah mid aan caga badneyn, waxayna beeniyeen marar badan inay wax taageero ah ka heleen Mareykanka, inkastoo Koongareeska Mareykanku Lacag gaareysa 97-Milyan Dollar ugu tala galay taageerada mucaaradka Ciraaq.

Xisbigan waxa uu ka mid yahay kuwii ugu horeeyay Xisbiyada Islaamka Ciraaq, waxaana asaasay nin Sheekh ah oo la oran jiray Aayatullaahi Baaqir As-Sadr 1968-kii, wuxuuna ka kooban yahay kooxo kala duwan oo Khaliijka iyo dalal kaleba ka jira waana Xisbi aaminsan adeegsiga xooga, iyadoo uu ku doodayo in Islaamka iyo Dimoqoraadiyada ay is dhex geli karaan.

Khilaafka kala dhaxeeya Golaha Sare ee Kacaanka Islaamiga ah ayaa ah inuusan Xisbigan aaminsaneyn Maamul qaabka Iiraan leh oo Diintu hoggaamineyso, waana laba Xisbi oo aad isaga horjeeda fikrad ahaan, sidoo kale waxaa jira fikrad kale oo Siyaasadeed oo Cilmaani ah wax diin ahna aan shaqo ku lahayn si toos ahna u raacsan Dimoqoraadiyada reer Galbeedka oo ay aaminsan yihiin inay tahay tan ugu haboon ee lagu ilaalin karo Xuquuqdooda.

-dhammaad- 

Waxa diyaariyay: Shariif Macallin Maxamed
shariif55@yahoo.com 
Muqdisho---Somalia 

Kulaabo Bilowga Qoraalkan..... GUJI....

AFEEF: Aragtida qoraalkan wa mid u gaar ah qoraaga ku saxiixan, kana tarjumi meyso aragtida SomaliTalk.com.