MAAMULKA CIRAAQ EE XILLIGAN IYO SADAAM XUSEEN  

Qaybta 1aad | Qaybta 2aad | Qaybta 3aad 

Madaxweynaha Ciraaq Sadaam Xuseen waxa uu iminka marayaa xilli taariikhi ah oo halis weyn ay soo food saartay inuu sii jiro xukunkiisa ayna sii kordhayaan mucaaradka gudaha iyo kan dibadda oo uu hoggaanka u hayo Mareykanka ayna ka mid yihiin dalal kale oo Sadaam Xuseen u arka inuu halis ku yahay danahooda iyo nabadgelyadooda.

Haddaba waxaa isweydiin leh nooca uu yahay Maamulka Ciraaq, 23-kii sano ee la soo dhaafay qaabkii Siyaasadeed ee uu u dhaqmayay, haddii aynu ku horeyno Dowladda Ciraaq waxaa hoggaamiya oo aan laga daba hadlin Madaxweynaha Sadaam Xuseen, waxa uu dhashay 1937-kii waxa uuna Xukunka dalka Ciraaq qabtay 1979-kii kaddib markii hoggaamiyihii ka horeeyay Axmed Xasan Al-Bakar lagu qasbay inuu Xukunka ka dego.

Maamulka Sadaam Xuseen waa mid aad u adag, wuxuuna ku tiirsan yahay Hay’ado iyo shaqsiyaad reer ahaan isugu xiran oo gacanta ku haya goobaha muhiimka ah ee hoggaanka dalkaas, waxayna leeyihiin Ciidamo gaar ah oo kala duwan si joogto ahna u ilaaliya jiritaanka Maamulkooda, una xilsaaran inay madaxa ka garaacaan wixii mucaarado ah ee soo bixi kara, wax farqi ahna kalama laha in ruuxa mucaaradka noqonaya uu ka soo jeedo reerka Sadaam Xuseen iyo in kale sida ku dhacday ninkii la oran jiray Xuseen Kaamil oo qabay Gabar uu dhalay Sadaam Xuseen.

Sadaam Xuseen waxa uu leeyahay ilaalo u gaar ah oo si toos ah isaga oo kaliya uga amar qaadata kana dambeysa, waxaa kaloo jira Ciidamada loo yaqaan Ilaalada Jamhuuriga oo leh tababar sare isla markaana ku nool nolol heer sareysa, waana Ciidamo aad loo tababaray oo waajibkoodu yahay ilaalinta Maamulka Sadaam Xuseen iyo ka hortagga shaqsi, koox Ciidamo leh amaba shacbi haddiiba ay ka hor yimaadaan Sadaam Xuseen.

Dhinaca kale xubnaha ka midka ah Xisbiga Al-Bacath ayaa ah qeybta ugu dambeysa ee nidaamka Ciraaq ka kooban yahay, inkastoo aysan jirin cid la tartami karta Sadaam Xuseen ama xitaa ciriiri gelin karta ha ahaadeen Kurdiyiinta dhinaca Waqooyi oo laf ahaantooda kala qeybsan ama Shiicada Koofureed oo Madhab ahaan aysan is keeneynin dadka kale ee reer Ciraaq ee Sunada ah ayaa caddeyn u ah fashilka ay mucaaradku gudaha ku fashilmeen inay tartan la sheegi karo la galaan Sadaam Xuseen ama ay keenaan isu dheelitiran Siyaasadeed oo ka jira gudaha Ciraaq.

23-kii sano ee uu Xukunka heystay Sadaam Xuseen waxay Ciraaq soo martay dhacdooyin waaweyn oo ay ugu muhiimsan yihiin in dalkaasi noqday dal casri ah isla markaana ah mid ka mida awoodaha ugu waaweyn Bariga Dhexe sanadihii hore ee Sadaam Xuseen, taasoo ka timid Siyaasadihii Dhaqaale iyo Milateri ee uu qaatay Sadaam Xuseen.

Dhinaca Dhaqaalaha horumar weyn ayay Ciraaq ka gaartay taasoo ay ugu wacneyd Shidaalka ay soo saarto, waxayna Ciraaq ahayd dalka labaad ee Saliida u dhoofiya Dibadda, Sacuudiga oo kaliya ayaana ka horeeyay, balse Shidaalku ma ahayn isha kaliya ee ay Ciraaq hantida adag ka soo gasho sida ay yihiin Dowladaha kale ee Khaliijka, laakiin Ciraaq waxa ay lahayd meelo kale oo Dhaqaale fiicani uga yimaado gaar ahaan Waxsoosaarka Beeraha.

Dhinaca Milateriga haddii aynu eegno Maamulka Ciraaq waxa uu qaaday tallaabooyin horumar ah oo waaweyn, isagoo awooday sameynta Hubka kala duwan iyo waliba Hubka Niyukliyeerka, kan Bay’olojiga iyo Kiimikada, ugu dambeyntiina waxay noqotay inay Ciraaq isu bedeshay mid ka mida Dowladaha ugu waaweyn ee soo koraya Ciidan ahaan iyo Hub ahaan, gaar ahaan Bariga Dhexe wixii ka horeeyay dagaalkii labaad ee Khaliijka.

Dhacdooyinkii ugu waaweyn ee soo mara Ciraaq waxaa laga xusi karaa: Dagaalkii Koowaad ee Khaliijka, hal sano uun kaddib markii Sadaam Xuseen uu qabtay talada dalkiisa waxay Ciraaq dagaal adag ku qaaday dalkii deriska la ahaa ee Iiraan oo markaas Kacaankii Islaamiga ahaa ee ka dhashay uu isagu laf ahaantiisa ahaa Sanad jir, dagaalkaas oo ka bilowday marin Biyoodka caanka ah, iyo waliba khilaafaad ka dambeeyay oo la isweydaarsaday la iskuna eedeeyay in Dowlad kasta ay taageerto kooxaha ka horjeeda.

Dagaalkii Ciraaq iyo Iiraan waxa uu socday 8-Sanadood (1980---1988) isagoo bilowday si rasmi ah 22-kii September 1980-kii kaddib markii Ciidamada Cirka iyo kuwa dhulka ee Ciraaq weerar ba’an ku qaadeen Xuduuda ay dhinaca Galbeed ka wadaagaan Iiraan ayna ka horeysay isku dhacyo yar yar oo Ciidamada labada dal isla sanadkaas xuduuda ku dhex maray, laakiin si weyn ayuu dagaalku mid buuxa isugu rogay loona adeegsaday Hubka noocyadiisa kala duwan, waxaana dagaalka uu ka dul dhacay goobo badan oo ay ka mid yihiin magaalooyin waaweyn oo dad badani degen yihiin.

Xilligaas ay Ciraaq dagaalka kula jirtay Iiraan waxa ay kaalmo Milateri iyo mid dhaqaaleba ka heleysay dalal fara badan oo ay ugu horeeyaan dalalka Khaliijka Carbeed, iyo waliba dalalka Mareykanka, Kuuriyada Waqooyi, Shiinaha, Midowgii Sofiyeeti, taasoo keentay in guusha dagaalku dhinaceeda u janjeersato.

Bishii July 1988-kii waxaa Iiraan lagu qasbay xabbad joojin, taasoo ay Iiraan ula macno ahayd inay Sun cabeysay sida uu yiri Aayatullaahi Khumeyni, dagaalkaasi dhex maray labada dal waxaa ka dhashay qasaare baaxad leh, iyadoo ay ku dhinteen Milyan iyo bar qof oo labada dal ka tirsan iyo waliba qasaare hantiyeed oo aan qiime Lacageed lagu qiyaasi karin.

Dagaalkii labaad ee Khaliijka intii aysan Ciraaq ka soo kabsan dagaalkii ay Iiraan la gashay isla markaasina ololkii iyo qaacii uu reebay ay dusheeda sare taagan yihiin ayay dagaal labaad fooda gashatay iyadoo markaas la beegsaneysa dal yar oo markaas ay deris ahaayeen, shalayna taageerayay oo ah Kuweyt, xiisada labada dal waxay ka bilaabatay eedo la isweydaarsaday oo la xiriiray sicirka Saliida, kaasi oo Ciraaq iyo Kuweyt ay isku heysteen, isla markaasna waxaa miiska la soo saaray dooda ku saabsan inay Kuweyt Saliid ka xaday Ciraaq, taasoo ay Ciraaq sabab uga dhigatay weerarkii ay ku qabsatay Kuweyt Subax Khamiis ah 2-dii Agosto 1990-kii.

Ciraaq waxay shaaca ka qaaday inay Kuweyt tahay Gobolkeeda 19-aad, waxayna Gobolkaasi u magacowday Guddoomiye reer Ciraaq ah kaddib markii Qoyskii xukumayay dalkaa ay isaga carareen, 7-dii Agosto 1990-kii waxay Boqortooyada Sacuudigu dalbatay Ciidamo Mareykan ah si ay uga ilaaliyaan halista uga soo fool leh Ciraaq, waxayna Mareykanku bilaabeen iyagoo wata magaca Q/Midoobay inay Ciidamo ka kala socda 32-dal oo Isbaheysiga Caalamiga ah loo bixiyay isu diyaariyaan weerar ay ku qaadaan Ciidamada Ciraaq si looga saaro Kuweyt.

Q/Midoobay ayaa 29-kii November ee isla sanadkaasi soo saartay go’aan ah inay Ciraaq ka baxdo Kuweyt, Ciidamadeedana ka qaadato inta ka horeysa 15-ka Janaayo 1991-ka, markii uu diiday Sadaam Xuseen go’aanka Q/Midoobayna 180kii Janaayo 1991 waxaa bilowday dagaalkii Mareykanku hoggaaminayay ee lagu qaaday Ciraaq ee la magac baxay Howlgalka lama degaanka oo uu Taliyaha ka ahaa Janaraalkii Mareykanka ee Norman Sfatskoff, wuxuuna dagaalku ku bilowday weeraro is daba joog ah oo aad u waaweyn oo Ciidamada Cirka ku qaadeen Ciraaq si loo baabi’iyo awoodii Ciidamada Ciraaq ee Isgaarsiinta, Kaabadaha waaweyn, Xarumaha Korontada iyo Biyaha si loo yareeyo awooda Ciidamada Ciraaq.

Ciraaq isla markiiba waxay ku degdegtay inay Sawaariiq iyo Gantaalo la beegsato Boqortooyada Sacuudiga iyo Israa’iil si ay u dhaawacdo Isbaheysigii caalamiga ahaa ee ka horjeeday, dagaalku wuxuu socday 18-kii Janaayo ilaa 28-kii February 1991 markaas oo uu Madaxweynihii Mareykanka George Bush (Madaxweynaha hadda aabihii) si rasmi ah ugu dhawaaqay in Xabbadda la joojiyay markii Ciidamad Ciraaq lagu qasbay inay ka baxaan Kuweyt, qaarkoodna ay is dhiibeen, waxaana markaas lagu dhawaaqay in Kuweyt dib loo xoreeyay oo Dowladdii Sharciga ahayd ay dib ugu soo noqotay.

Maamulka Ciraaq waxa uu ku jiray xaaladiisii taag darro tii ugu ba’neyd, markaas ayay kooxihii Kurdiyiinta ee Waqooyiga Ciraaq iyo Shiicadii Koofurta ay is tuseen inay heleen fursadii ay in badan baadi goobayeen si ay kacdoon u sameeyaan shacabkuna ka hor yimaadaan Maamulkii Sadaam Xuseen oo ay ku eedeynayeen inuu hortaagan yahay xaqa ay u leeyihiin Maamul madax bannaan oo Goboleed iyo inay hagaajiyaan xaalada ay ku nool yihiin ee nololeed, balse Maamulkii Ciraaq ee Sadaam Xuseen waxa uu ku guuleystay inuu burburiyo kacdoonadaas looga hor yimid oo uu si adag uga hor tegay 1991-kii, markaasoo uu dib u soo xusuusiyay sidii uu Kurdiyiinta ula dhaqmay 1988-kii markii uu ku tuhmay inay taageerayaan Iiraan oo markaas dagaal kala dhaxeeyay, Ciidamada Ciraaqna waxay Hubka Kiimikada ah u isticmaaleen dadkaasi waxaana la xusuustaa masiibadii XALBAXA oo lagu dilay in ku dhow 5000 oo Kurdiyiin ah una badan dad rayid ah.

Mareykanka wuxuu go’doon ku soo rogay Diyaaradaha Ciraaq inay dul maraan dhinaca Waqooyi khadka 36-aad marka laga soo bilaabo si looga ilaaliyo weerar uu ku soo qaado Sadaam Xuseen Kurdiyiinta iyo Koofur xariiqa 32-aad si loo ilaaliyo dadka Shiicada ah, Ciraaqna waxay xayiraadaasi Mareykanku saaray u qaadatay mid Sharci darro ah, maadaama aysan wadan wax go’aan ah oo ka soo baxay Q/Midoobay, laakiin uma suurtagelin inay soo jebiso xayiraadaasi, maadaama lagu burburiyay inta badan difaaceedii Cirka dagaalkii looga xoreeyay Kuweyt ee Howlgalkii lama degaanka.

Culeys Mareykanka iyo Ingiriiska ka yimid ayay Q/Midoobay xayiraad Dhaqaale ku soo rogtay Ciraaq 1991-kii ilaa iyo hadda 11-sano xilligaasi laga joogana waa taagan yahay, kaasoo saameyn ba’an ku yeeshay Ciraaq gaar ahaan nolosha dadka caadiga ah, ma aysan awoodin reer Ciraaq inay dib u dhistaan wixii uga burburay dagaalkii Isbaheysigu ku qaaday, xayiraada la saarayna waxay sii kordhisay duruuftii nololeed ee dadka Ciraaq iyo quutulyoonkii ay ku noolaayeen, gaar ahaan waxyaabaha asaasiga ah sida: Biyaha, Korontada, Caafimaadka, iyadoo uu hoos u dhac weyn ku yimid Lacagtii Diinaarka ahayd ee reer Ciraaq, waxaana baahi weyn ka timid raashinka la cuno, Daawada iyo duruuriyaadka kale, waxaa dib u soo laabtay Q/Midoobay oo isku dayday inay fududeyso dhibaatadaasi Bani’aadanimo, waxaana la saxiixay heshiis loogu magac daray (Saliid la dhaafsanayo Raashin) laakiin heshiiskaasi ma aha mid ku filan wax ka qabashada dhibaatada heysata shacabka Ciraaq iyo in dib loogu celiyo noloshoodii caadiga ahayd.

Dagaalkii Khaliijka ee labaad kaddib Q/Midoobay waxay soo saartay go’aan amraya in Hubka wax baabi’iya laga dhigo Ciraaq isla markaana lagu soo rogay in wax Hub ah laga iibiyo, si loo fuliyo go'’anadaasi waxaa la dhisay koox qaabilsan baaritaanka Hubka Ciraaq, waxaana wafdigii howshaasi loo xilsaaray ee ugu horeeyay la dhisay 1993-kii, balse Ciraaq ayaa ka hor timid dhismaha wafdigaasi oo ay ku badnaayeen xubno Mareykan ah, waxayna ku eedeysay inay wadaan howlo Basaasnimo ah, muddo kaddib waxaa soo baxay inay wax ka jiraan arrintaasi iyadoo Xoghayaha guud ee Q/Midoobay Kofi Annan uu qirtay, isla markaana ninkii la oran jiray Scout Writear oo ahaa kuwii ugu firfircoonaa kooxdii baaritaanka Ciraaq uu isna qirtay inay jireen howlo ka baxsan tii ay u xilsaarnaayeen.

Howsha kooxda baaritaanka waxay socotay 1993—98-kii markaasoo Mareykanku weerar ku qaaday Ciraaq, waxaana la amray baarayaashii ka socday Q/Midoobay inay isaga baxaan Ciraaq, afar maalmood kadib weeraradii Cirka ee Mareykanku ku qaaday Ciraaq waxaa la damcay in dib loogu celiyo baarayaasha dalka Ciraaq, waxaase ka hor yimid oo diiday Ciraaq inay aqbasho inta xal loo helayo arrinta Ciraaq iyo Q/Midoobay u dhaxeysa, gaar ahaan tan la xiriirta in xilli go’an loo sameeyo cunaqabateynta saaran Ciraaq.

Ciraaq waxay la kulantay cadaadis aan yareyn iyo goodin tallaabo Milateri oo Mareykanku la damacsan yahay, Ciidamo badan ayaana Mareykanku soo dhoobay dalalka ku dhow dhow waxaana olole Warbaahineed, mid Siyaasadeed iyo mid Diblomaasiyadeed lagu qaaday Dowladda Ciraaq, hadana ay socoto qorshihii ugu dambeeyay ee Milateri oo lagu doonayo in lagu rido Dowladda Sadaam Xuseen, waxaana arrintaasi ay furi kartaa albaabo aan la ogeyn waxa ka soo bixi doona, xilliyada soo socdana waxaan shaki ku jirin inay dhacdooyin miiran noqon doonaan.

Dalka Mareykanka waa Dowladda xilligan ugu awooda badan Dunida oo idil wixii ka dambeeyay burburkii Midowgii Sofiyeeti, baaxada dhulka ay ku fadhido Unite States of America waxa uu gaarayaa 3,787,425 Ml oo Iskuweer ah, waxayna dhacdaa dhinaca Waqooyi ee Qaarada Ameerika, caasimadu waa Washington, waxayna xornimadooda ka qaateen Ingiriiska 4-tii July 1786-kii, Dastuurkooda waxaa la ansixiyay 4-tii Bishii March 1789-kii, dadka Mareykanka ah waxaa tiradooda lagu qiyaasaa 275,562,673, waana tirakoobkii la qaaday Sanadkii 2000, kororka dadku waa 0,91%.

Dadka kudhaqan Mareykanka waxay u kala baxaan Jinsiyado kala duwan, dadka cadaanka ah waxay ka dhigan yihiin 83,5%, halka madow ay yihiin 12,4%, waxaa soo raaca dadka Aasiyaanka oo ah 3,3% iyo ugu dambeynta Hindidii loogu tegay Mareykanka oo ah 0,8%, qiyaastan oo ah tii soo baxday Sanadkii 1992-kii, luqadaha looga hadlo Mareykanka waxaa ugu weyn Ingiriiska, waxaana soo raaca Luqada Spanishka, 97%-na dadka Mareykanka waa kuwo waxna akhriya waxna qori kara, Diimaha Mareykanka laga aaminsan yahay waxaa ugu weyn Kirishtaanka Borotestanka oo 56% dadku aaminsan yihiin, waxaa ku soo xiga Roman Katholik oo ah 28%, Yahuuda ayaa iyaduna noqoneysa 4%, waxaa Diin la’aan ah 10%, Diimaha kalena waa 4%, Daraasadan oo la qaaday Sanadkii 1989-kii waxaa xusid mudan inaan wax tilmaan ah laga bixin tirada sii kordheysa ee Muslimiinta Mareykanka oo la sheegay inay ugu yaraan gaarayaan 6-Milyan oo ruux.

Qaabka lagu maamulo Mareykanka waa qaab Jamhuuri ah oo taladu ka go’do Madaxweynaha, waxaana iminka haya talada Aqalka cad ee Mareykanka George W. Bush, maamulada Mareykanka waa 50-Gobol, Xisbiyada ugu waaweyn ee Siyaasadda waa Xisbiga Dimoqoraadiga oo la asaasay Sanadkii 1796-kii iyo Xisbiga Jamhuuriga ah oo isna dhidibada loo taagay 1854-kii, waxaana afartii sanaba mar la doortaa Madaxweynaha dalkaas, iyadoo Kongareesku yahay Sharci dejiyaha, wuxuuna u kala qeybsamaa Golaha Odayaasha oo ka kooban 100-xubnood laguna soo doorto aqlabiyad ku dhisan laba xubnood oo ka imaanaya Gobol kasta, saddex marka loo qeybiyo qeyb ahaan Kuraastaasi labadii Sanaba mar ayaa doorashadu dhacdaa xilliga uu Goluhu jirayana waa 6-Sanadood iyo Golaha Mudanayaasha oo tiradiisu gaareyso 435-Kursi, waxaana xubnihiisa lagu soo doortaa si toos ah oo labadii sanaba mar doorashadu dhacdo.

Dhinaca Garsoorka waxaa xukuma Guddi sare oo ka kooban 9-Garsoore oo uu soo magacaabayo Madaxweynaha marka uu kala tashado Golaha Odayaasha ee Senedka inta ay nool yihiin ayayna shaqeynayaan.

Dhinaca Dhaqaalaha waa mid buuran, hantida Mareykanka waxaa Sanadkii 1999 lagu qiyaasay 9,255 Trilion US Dollar, celceliska kharashka uga soo hagaagaya qofka Mareykanka ah hantidaa 33,900 US Dollar, koritaanka Dhaqaalaha waa 4,1% daraasadii 1999 isla Sanadkaas awooda shaqaale ee howlgasha waxa ay gaareysay 139,4 Milyan oo Ruux, shaqo la’aanta waa 4,2% isla Sanadkaas, dadka Mareykanka ah ee faqriga ku nool waa 13%, miisaaniyada Mareykanku waa 1,828 Tirilion US Dollar, waxyaabaha uu Dibadda u dhoofiyo waxaa ka soo gala 663 Milyaar oo Dollar, waxyaabaha uu Dibadda kala yimaado waa 912 Milyaar oo Dollar, Deymaha lagu leeyahay waxay gaarayaan 862 Milyaar oo Dollar waana Daraasadii la sameeyay 1995, Ciidamada Mareykanka waxay howlgalka Milateri ku jiraan 15—49-jir, hantida lagu bixiyo Milateriga waxay gaareysaa 276,7 Milyaar oo Dollar waana sahankii la qaaday 1999-kii, Ciidamada Mareykanka 1370,000 ayay gaarayaan.

Akhri Qaybta Xigta..... GUJI ..

 Qaybta 1aad  | Qaybta 3aad...

Waxa diyaariyay: Shariif Macallin Maxamed
shariif55@yahoo.com 
Muqdisho---Somalia 

Faafin: March 15, 2003

AFEEF: Aragtida qoraalkan wa mid u gaar ah qoraaga ku saxiixan, kana tarjumi meyso aragtida SomaliTalk.com.