Aqoonyahano badan arrimaha gobolkan geeska Afrika ka faalooda ayaa qaba in haddii isbedlkii ka dhacay Itoobiya ku soo beegmi laha xilli ay dawladdii Soomaaliyeed dhisantahay in maanta xaaladdu sida ay tahay ka duwanaan lahayd, S/galbeedna ay mari lahayd dhabbe la mid ah midkii ay Ereteriya martay.

Hadaba waxyaabaha ka dhacayay Soomaaliya ayaa ahaa kuwo si toos ah u saamaynayay Soomaalida xukunka Itoobiya ku hoos jira iyadoo ay qaar ka mid ah beelaha S/galbeed dega dhxdoodana colaado ka aloosmeen..

Dhanka kale waxaa sii xoogeysanayay khatarta shacabka S/galbeed uga imanaysay dhinaca qawmiyadda Oramamda iyo siyaasaddooda dhul ballaarsiga ku dhisan maadaama ay Soomaalida ood wadaag yihiin aadna isku dhex galeen, isla markaana ay jiraan beelo labada dhinacba sheeegta.

Qowmiyadda Oromada oo iyadu ah tan ugu tiro badan qawmiyadaha kala geddisan ee ku dhaqan Itoobiya ayaa lahayd ururo badan oo hubaysan oo qaarkoodna ay xubin ka ahaayeen ibahaysiga EPRDF ee Tigreegu horseedka u ahaayeen.

Oramadu maadaama ay ugu badanyihiin qamiyadaha Itoobiya waxay ka qabeen talada wadanka rajo u eeg midda ay maanta qabaan dadka shiicada ee reer Ciraaq.

Waxaa soo shaac baxayay colaada ay Oramadu siiba kuwii Soomaaliya joogi jiray ay u hayaan Soomaalida iyagoo ka cadhaysan siyaasaddii ay dawladda Soomaaliyeed kula dhaqmi jirtay iyo magacyadii ay ugu yeeri jirtay sida Soomaali abboo oo ay u arkeen mid lagu dhalan rogaya dadkooda.

Waxay bilaabeen sheegashada meelo badan oo ka mid ah dhulka S/galbeed ayna ku jiraan mgaalooyin muhiim ah sida Dirdhaba iyo Jigjiga, waxaana markiiba dagaal ka dhex qarxay Oramada iyo qabiilooyin ka mid ah Soomaalida. Waxaa ayaan darro ahayd in qabiilooyin Soomaaliyeed ay la safnaayeen dhinaca Oromada colaada ka dhex jirtay beelaha soomaalida awgeed.

Dagaalkii ugu horeeyay wuxuu ka dhex qarxay Ciisaha iyo Oromada oo Gadabuursigu dhinac kala soo jeeday, waxaanay colaadaasi saamaysay magaalada Dirdhaba iyo hareeraheeda bartamihii sannadkii 1991. Waxaa xigay dagaalkii Oromada iyo Geriga iyadoo Jaarsaduna ka soo jeeday dhinaca Oromada.

Dhammaan dagaaladaa aan kor ku soo xusnay waxay ahaayeen qaar ay sabab u ahayd damaca dhul ballaarsi ee Oromada iyadoo ay qabiilooyinka Soomaalidu si mintidnimo ah dhulkooda u difaaceen.

Tigreega oo bilawgii markay xukunka qabsadeen ay ka muuqatay isku kalsooni la'aan ayna ka shakisnaayeen inay xukunka sii hayn doonaan madaama ay yihiin dad tiro yar oo ku nool dhulka buuraleyda ee go'doonka ah oo aan muhimad weyn lahayn ayaa istraatijiyadooda siyaasadeed ee ay rabeen inay wadanka ku maamulaan u muuqatay mid tijaabo ah. Waxay doonayeen inay soo dhawaystaan qawmiyadihii la cadaadin jiray sida Soomaalida iyo Oromada si ay isaga gaashaan buuraystaan Amxaaradii muddada dheer u soo talinaysay Itoobiya.

Soomaalida dhexdeeda oo ay ka jirtay kala qaybsanaan ay qabyaaladdu u sababtahay iyo xaaladda Soomaaliaya oo si toos ah u saamaynaysay ayaan u muuqan xoog wax taageeri kara in iyaga la taageero mooyee.

Waxaa maalinba maalinta ka dambaysa isa soo bedelaysay fikraddi Tigreegu hore uga qabay Soomaalida waxaanay ugu dambaystii u aqoonsadeen dad liita oo qabyaaladi dishootay oo dareenka wadaninimo ka maran.

Arrintaas aan kor ku soo sheegnay ayaa sababtay in xilligaa wixii ka dambeeyay aanay Tigreegu Soomaalida siday doonaan ka yeelaan oo aanay waxba isaga tirin.

Arrrimihii ugu muhiimsanaa ee bilawgii Tigreegu ku dhaqaaqeen waxaa ka mid ahaa dib u habaynta khariidad goboleedka Itoobiya iyadoo markan lagu salaynayo hab qawmiyaddeed si loogu suurto geliyo is maamul hoosaad qawmiyadaha kala geddisan ee ku dhaqan Itoobiya. Waxaa ayaan darro ahayd in aanu jirin shaqsi Soomaaliyeed oo wax laga weydiiyay ama lagala tashaday qaabaynta khariidaddaas muhiimka ah.

Hadaba arrrintani waa mid inoo muujin karta in aanay jirin siyaasiyiin wadaniyiin ah oo karti, aqoon iyo waayo aragnimo leh oo u dhashay Soomaalida dhulkaas waxna la qaybsan kara qawmiyadaha kale ee Itoobiya.

Nasiib wanaag kharridadaasi Soomaalidii ay khusaysay aan laga tashani waxay qiyaasti 95% in ka badan dhulka Soomaali galbeed hoos keentay ismaamulka Soomaalida marka laga reebo meelo muran ka dhashay oo Oromada la isku haysto, waxaana la yaab lahayd in khariidaddaas lagu soo qaro magaca Soomaali oo ay si aada uga soo hor jeedi jireen xukuumadihii hore ee Itoobiya iyadoo ay kooxo Soomaaliyeedna jeclaan lahayeen in loogu yeero dhulkaas magac qabiil.

Waxaan qabaa in xataa haddii dhul intaas ka badan Soomalida laga dhaxal wareejin lahaa aanay jirteen cid ka daba hadashaa, xuquuq kasta oo ay Soomaalidu lahayd oo laga duudsiyay xilligaas waa mid ay eeddeeda iska leeyihiin Soomaalidu ayna u sababtahay kala qaybsanaantooda iyo tayo xumida siyaasiyiintooda..

Maanta wadanka Itoobiya wuxuu u qaybsanyahay 9 is maamul goboleed oo ku salysan hab qawmiyaddeed iyo laba is maamul Magaalo oo iyagu si toos ah u hoos taga dawladda dhexe. Maamul goboleedyadaasina waxay kala yihiin:-

1- Cafar 2-Amxaaro 3- Binshangul Gumus 4- Dadka Gambela 5- Dadka Herer 6-Oromiya 7- Soomaali 8- Tigrey 9- Qawmiyadaha reer koonfureedka.

Labada is maamul Magaalana waxay kala yihiin caasimadda Addis Ababa iyo magaalada lagu muransanyhay ee Dirdhaba ee ka tirsan gobolka Soomaalida.

Waxaa abuurmay xilligii ku meel gaarka ahaa ururo badan oo Soomaaliyeed qaarkoodna aanay ujeedadooduba dhaafsiisnayn inay dal ku galyo (visas) kaga raadsadaan safaaradaha reer galbeedka si ay uga gadaan Soomaalida dibadaha u socda ee dhoobnaa dariiqyada magaalada Addis Ababa.

Ururada soomaalida bilawgii markaad ka fiirisid dhinaca abaabulka bulshada iyo ololaha siyaasadeed waxaa ugu firfircoonayd Jabhadda wadaniga ee xoreynta ogaden (ONLF).

Jabhaddaas oo huwan magaca ogaadeen oo ah qabiil Soomaaliyeed oo ka mid ah tol weynaha daarood ayaan ahayn mid sinnaba u meteli karta guud ahaanba Soomaalida dhulkaas ku nool. Qabiilka Ogaadeen oo isagu magac iyo taariikh dheer ku dhex leh ummadda Soomaaliyeed ayaa ah kan ugu tiro badan uguna dhul ballaaran qabiilooyinka Soomaaliyeed ee dega dhulkaas.

Hadaba tiro badnaantaasi ma aha mid siinaysa xuquuq uu ku sanduleeyo qabiilooyinka kale ee Soomaaliyeed inay qaataan magaciisa.

Inta qabiil ee ku dhaqan Soomaaliya iyo kuwo kale oo Soomaaliyeed ayaa ku nool dhulka S/galbeed. Soomaalida oo aan ognahay sida qabiilku ula weynyahay ayaanay marnaba suurto gal ahayn inay qaataan magac qabiil kale.

Sida aanay Ogaadeenku u ogolaanayn inay qaataan magaca qabiil kale oo soomaaliyeed oo dhulkaas dega ayaanay qabiilooyinka kalena u ogolaanayn inay qaataan magaca Ogaadeen.

Waa magac uu bixiyay gumaystihii Ingriisku kuna salaysan siyaasaddii qaybi oo xukun ayna hirgelisay boqortooyadii xabashidu si ay meesha uga saarto magaca Soomaali adduunkana ugu muujiyaan in aanay dadka dhulkaas degani waxba la wadaagin soomaalida.

Dadka dhulkaasi waxay u baahanyihiin magac mideeya ee uma baahna magac kala qaybiya iimana muuqato wax Soomaalinimo lagu heli waayay in ogaadeenimo lagu gaadhi.

qaybtii 1aad ....

 QORAALADII HORE EE KHALIIL