Daabaco Boggan | Print

Iskumilanka Madaxtooyada iyo Baarlamaanka waa Lug iyo Luqun Isi Suran

Sharciyadii Talyaaniga ayaa Soomaaliya loo soo minguuriyey markii ay xoriyada ka qaadatay 1960, waxaana ka dhashay dhaqangelinta xeerarkaas in la qaato qaabdhismeedka baarlamaanka Talyaaniga iyo kan madaxtooyada. Nidaamkaas cusub wuxuu xeer ka dhigay in madaxweynaha laga soo doorto baarlamaanka, xilkiisana uu sii hayn karo oo keliya gudoomiyaha baarlamaanka. Isdhexgalkaas waxaa ka curtay iskuhiilin u qorsheysan wadashaqeysi aan danta guud u adeegeyn iyo in isafgaradka dhexmara madaxweynaha iyo gudoomiyaha baarlamaanka uu horseedo in musuqmaasuq xoogan uu ka dhaco codbixinta ka dhexdhacda baarlamaanka marka uu dooranayo gudoomiyaha ama madaxweynaha. Waxaa intaas wehlisa in gudoomiyaha baarlamaanka uu marar badan si kusimida u qabto xilka madaxweynaha oo shaqadii madaxtooyada uu dhinaciisa ka hayo, waxaana sidaas isugu qasban iskudabranaanta uurka labada hawlwadeen oo ay isku sir qarsan karaan, iskudhexmilankoodana ay uga faa'ideysan karaan in baarlamaanka iyo madaxtooyada aysan si dhaba u xisaabtami karin. Waxaa intaas ka sii maldahan marka labadaas howlwadeen oo nina uu haysto soo magacaabida, kan kalena uu heysto kalsooni siinta ra'isulwasaaraha, ay labadoodu u heshiiyaan in qaab lahaystanimo ay ugu adeegtaan ra'isulwasaaraha, haddii uu ka dhego-adeygana ay marsiiyaan mudnaantiisa sida horayba waayoaragnimo looga qaatay ku dhaqanka maamulxumida ay jideeyeen madaxda dowladihii kmgka.

Qaabka ku dhisan in madaxweynaha laga soo doorto baarlamaanka aduunka intiisa badan beri hore ayey ka guureen waayo waa mariinka burcadnimada siyaasada iyo musuqu ka soo abuurmo, waxaana bedelkeeda la qaatay xisbiyo siyaasadeed oo madaxweyne ama ra'isulwasaare ay shacabku si toosa ugu soo doortaan iyo in madaxweynuhu uu soo xusho madaxweyne ku-xigeenkiisa oo ah kusimahiisa rasmigaa, howshiisuna tahay inuu madaxweynaha ka xigsado culaabta socodsiinta howlaha dowlada. Waxaa sidaas ku kala baxaya wajibaadka madaxtooyada iyo maamulka dowlada oo dhinac ah iyo baarlamaanka iyo gudiyada xildhibaanada oo dhinaca kale ah. Sidaas waxaa ku idlaanaya qaabka ku dhisan dowladnimoxumida oo baarlamaanka iyo madaxtooyada qarsoodiga la isugu nikaaxay, waxaana madaxtooyada iyo baarlamaanka u suurtoobeysa si kala madaxbanaan iney howshooda u gutaan. Dibindaabyada uu reebay gumeystaha waxaa astaan muuqata u ah musuqa laga dhigay caado-ku-dhaqanka siyaasada Soomaaliyeed, waxeyna dhaxalxumadaas u soo gudbtey jiilka cusub oo siyaasiyiinta ah, kuwaas oo aan lahayn mabda' siyaasadeed oo ay aaminsan yihiin. Dhaqanxumadaas waxay bidey in howlmaalmeedkoodu noqdo sidii looga shaqeeyn lahaa in khilaaf laga dhexabuuro madaxda sare ee dowlada kadibna lala kala safto oo haddana loogu qeylo-dhaamiyo shisheeyaha ay danahooda wakiilka uga yihiin si ay madaxdaas iskhilaafsan u soo kala dhexgalaan oo u dhexdhexaadiyaan, danahoodana sidaas sahlan oo loogu bisleeyey ay ka meelmarsadaan.

Siyaasada Soomaaliya iney kufto oo hoos u sii liicdo kama baxeyso inta baarlamaanka ay fadhiyaan oo ay xildhibaano ka yihiin mudaneyaal aan mabda' lahayn oo marba cidda guuleysata la jaal noqonaya iyo inta ay jirto mudanayaal doonaya iney xilal ka qabtaan maamulka dowlada. Hamiga nuucaas ah weli wuxuu muujinayaa dareenka lagu damacsan yahay in maamulka dowlada iyo baarlamaanka ay shirko noqdaan. Ma jirto caalamka mudane u dhaartay inuu wakiil ka noqdo shacabka oo loo baahan yahay in uu xaqooda sharci-dejin iyo la xisaabtan ku difaaco, haddana ay ka suurtowdo isla mudanahaas in uu u dhaarto meelmarinta amarada dowlada xataa haddii ay ka horimaaneyso danta shacabka. Dadka qaar ayey ugu muuqata in xildhibaanada ay baarlamaanka u fadhiyaan difaaca danaha qabiilkooda, degaankooda, iyo dareenka guud ee dadweynaha. Waxaan shaki lahyn inaad ka niyad jabeysid dhaqanka xildhibaanada marka ay kuu cadaato dantooda gaarka ah oo keliya iney horkaceyso dadaaladooda siyaasadeed. Marna ha isdhihin xasaradaha ay abuurayaan ayaa u xaglineysa danta guud. Xildhibaanada waxaa ku badan ikhyaar marka ay arki waayaan dantooda shaqsiga ah jecel iney kiciyaan dhibaato degaan ama mid beel si ay ugu gaaraan ujeedooyinkooda meelmari waayey. Waxaad arkeysa xildhibaanada oo iska indhotiraya dejintii sharciyada lagu dhisi lahaa maamul-goboleedyada, haddana ka qeybgelaya qas lagu kicinayo qabiil ama degaan si ay ugu gaagaxsadaan madaxda sare ama ay qiil uga dhigtaan gacan-dhaafka ay ku hayaan shaqada howlwadeenada maamulka dowlada. Dadka iyo degaanka waxey noqdeen qalab loo adeegsado danta gaar ahaneed. Meeshii laga sugayey sharci-dejin guud oo loo sameeyo dalka oo dhan iyo dadka degaanka iney xeer uga difaacaan xadgudubka dowlada, waxey ku soo biyo shubteen madaxda sare in la dareensiiyo hanjabaad coladeed iyo in madaxda la garansiiyo halista ka dhalan karta awooda ay u leeyihiin iney abuuraan qarbudaad siyaasadeed oo lagu afgembin karo in dowlada dadaaladeedu ay gaari waayaan dhamaan dalka oo dhan. Waxaa halkaas ka muuqata in xildhibaanku ka tusaale qaadanayo gudoomiyaha baarlamaanka oo mararka qaar hagoogan xilka madaxweynaha, kana qeybqaadanaya hawlsocodsiinta maamulka dowlada. Sidaas si la mida ayey rabaan xildhibaanadu iney hormuud ka noqdaan maamul u sameynta degaanada dalka iyo maamulka dhexe ee dowlada iney la maamulaan qorshaha siyaasadeed oo lagu meelmarinayo howlmaalmeedkeeda.

Soomaaliya waa iney heshaa fursad ay madax xalaala ku dooran karto mustaqbalka, kuwaas oo ku hogaamiya Soomaliya sharafta ay mudan tahay dowladnimada Soomaaliyeed. Beerlaxawsigii gumeysiga adduunka waa uu ka dhamaaday, wadan walbana wuxuu u madaxbanaan yahay inuu aayahiisa si xora uga tashado. Caalamku maanta wuxuu maraya heer waxtarka dowladahooda ay shacabkoodu marqaati ka yihiin oo kalsoonida shacabka wax kasta laga hormarinayo, meesha Soomaaliya ay weli ka jirto in adeega danaha shisheeyaha iyo kan deriska wax walba laga hormariyo. Dadweynaha wadamada adduunka waxey ku nool yihiin dareen wanaagsan oo ay u qabaan dowladahooda, waxeyna shacabkaas ay dowladahooda ku haystaan adeega iyo dhowrista xaqooda wadaninimo iyo kuwooda aadaminimo. Haddii xaraanta ka jirta baarlamaanka aan xal loo helin waxaa Soomaalida ku adkaaneysa in dadweynaha adduunka ay la wadaagto nolol insaanimo oo horumar leh. Wax kasta oo dalka xumaan u horseedaya waxaa horkacaya koox xildhibaano ah oo madaxda sare gacansaar qarsoon la leh, kuwaas oo waxsoosaar ka sameynaya xumaanta ay abaabulayaan. Sida badan hormuudyada kooxahaas waxaa caado u ah inay ku howlan yihiin ganacsi siyaasadeed oo wadanka sirtiisa ay dibeda ugu tuugsi raadsadaan. Hormuudyadaas kooxaha baarlamaanka cid walba xogta ay ka heyso wadanka ayey dibeda iyo deriska u gacangelisaa si ay uga hesho deeq ay dalka fidno kula dhex joogto. Waa in aan la sahalsan khatarta ay leeyihiin jiritaanka xildhibaano aan yareyn oo baarlamaanka wakiil uga ah danaha shisheeye, kuwaas oo had iyo jeer dalbada in xogta dowlada la soo dhexdhigo baarlamaanka. Maamulka dowlada waa in sirteeda ay u dhowran tahay, baarlamaankuna uusan noqon saldhiga la isku weydaarsado xogta qarsoon oo hawlwadeenada maamulka dowlada ku keydsan.

Haddii aysan kalafurmin nikaaxa xaraanta ah ee sida qarsoodiga ah isugu maleegan oo u dhexeeya madaxtooyada iyo baarlamaanka, waxaa hubaal ah inaan la arki doonin dowlad Soomaaliyeed oo sharciga dalka u fulisa si ku dhisan xaqsoornimo daacad ah. Waxaana dhab noqoneysa in madaxbanaani aan Soomaalida lagu maamuli doonin oo danaha shisheeyaha ay yeelan doonaan mudnaanta kowaad, madaxda Soomaaliyeedna ay ku meermeeri doonaan dibeda iyo dalaalnimadooda gaarka ah. Iney si kala madaxbanaan madaxweynaha iyo gudoomiyaha baarlamaanka ay waajibaadkooda u kala raacdaan waxey astaan wanaagsan u tahay heybada iyo sharafta dowladnimo oo midkasta uu hugan yahay iyo hayadaha waaweyn ee dowlada oo kala baxsan, laguna kalsoonaan karo dhelitirka islaxisaabtankooda. Waa dadaal caafimaadqaba in dowlada iyo baarlamaanka ay isku qabtaan sida ugu haboon oo loo meelmarin karo adeega dowladnimo ee loo fidinayo shacabka. Waxaa dhibaato leh dowlad uu baarlamaankii, wasiiradii iyo madaxweynihii ay wadatashi guracan kuwada mideysan yihiin oo sida kutalgalkoodu yahay ay wax walba ku socdaan. Mucaaradka dowlada gudaheeda iyo kan dibeduba wuxuu horseed u yahay tusmada wanaagsan ee lagu saxayo qaladaadka muuqda iyo kan qarsoon. Waxaa dhab ah in wax walba sida loogu talagalay ineysan u soconeyn, waana sidaas mida loogu baahan yahay in si xilkasnimo leh la iskuxisaabiyo oo la mucaarado wixii qaldan.

Madaxweynaha iyo gudoomiyaha baarlamaanka labaduba waxey matalayaan guud ahaan shacabka Soomaaliyeed, sida uu tilmaamayo xiriirka hogaanka wanaagsan midna kuma haboona inuu midka kale saaxiib kula noqdo mariinhabaabinta ka dhanka ah gudashada waajibaadkooda dowladnimo ama iney si wadajira heshiis qarsoodiya oo talowadaaga ku dhinac maraan meelmarinta quman ee habdhaqanka dowladnimada, taas oo macnaheedu yahay shirqool ay madaxdaas uga gudbayaan xadka awooda loo xilsaaray. Meherka sida xaaraanta ah ay isugu xiran yihiin madaxtooyada iyo baarlamaanka wuxuu nacab ku yahay in siyaasi Soomaaliyeed oo daacada uusan wadanka hogaamin, wuxuu cadow ku yahay ismaamul madaxbanaan oo ay yeelato dowlad Soomaaliyeed, wuxuu saaxiib dhow u yahay mariinka iskhilaafka madaxda iyo faragelin shisheeye oo dalka si dadban u maamusha. Qiimaha madaxweynaha, baarlamaanka, iyo ra'isulwasaaraha wuxuu qadarin weyn leeyahay marka ay si kala madaxbanaan masuul walba howsha loo xilsaaray sida ay tahay u qabsado, laguna tixgeliyo isticmaalka awoodiisa uu xaqa u leeyahay. Halista ay dowlad leedahay waa marka ay isku dhex-milmaan dimoqaraadiyada iyo kelitalisnimada oo ay ka soo dhexbaxdo kulitalis leh dhaqan koox kelitalisnimo oo aysan jirin raadraac lagula xisaabtami karo dhagarta ay dalka ka gelayaan.

Dr. Saciid Ciise Maxamud
Xisbiga Dadka Soomaaliyeed
saciidciise258@aol.com
 

Faafin: SomaliTalk.com | April 18, 2013

Kulaabo bogga www.SomaliTalk.com © www.SomaliTalk.com