Nina Hooskiisa Ma Harsado
Dadka halabuurka curiya intooda badan waxtarkooda ma helaan, waxaana
suurtowda iyagoo ka saboolsan iney ka geeriyoodaan, dad kalena ay ka
hodontoobaan fikirkooda. Halabuurayaasha curiya fikradaha siyaasada waxtar
la,aanta waxaa u wehlisa eedeymo loo soo jeediyo iyo dhaliilo shaqsiyadiisa lagu
dhaawacayo amaba naftiisa ay ka soo gaarto waxyeelo. Waxaa sida badan adag in
fikir lagu sameynayo isbedel bulsho aysan si dhaqso ah uga hirgelin bulshada
dhexdeeda waayo xaqiiqda jirta oo shaqeyneysa lama dhexgeliyo aragtida cusub,
waxaana ka dhasha in dadku ay iska caabiyaan aragtida cusub oo soo geleysa, si
mitidana ay ugu adkeystaan ku dheganaanta wixii ay hore ugu dhaqmayeen in kasta
oo ay arkaan wax badan oo gaboobey iney ku dhex jiraan. Bulshooyinka qaarna waa
isbedel-diid, qaarna waa isbdel-doon. Isbedelka la baadi-goobayo waa inuu ka
gadmo dadweynaha, ayna ka dhex arkaan mid u muuqda in uu soo kordhinayo nuxur
leh mirodhal. Soomaalida waxey ku jirtaa bulshooyinka jecel isbedelka iyo iney
dhexdeeda ka hirgasho wax kasta oo caalamka ku cusub laakiin aysan lahayn
aqoontii iyo farsamadii ay kula jaan-qaadi lahayd afkaarta cusub. Ma jirto fikir
siyaasadeed oo ay Soomaalidu qaadatay haddana ay ku liibaantey. Mabda' kasta
xiiso ayuu dalka ku soo galaa si qaraar oo xamaasadeysana waa lagu tuura.
Soomaalidu waxey ku soo dhaqantay nadiim isgu jira qabiil iyo diin, waxeyna ku
dhex-wadatey dulmi iyo horukac la'aan ay ka dhaxashay saboolnimo, dagaal sokeeye
iyo abaar joogto ah. Gumeystihii reer Yurub ayaa dhulka Soomaaliyeed soo geliyey
maamulka dowladnimo, waxeyna saldhig uga dhigeen nidaamka isticmaarka oo ahaa
cunsurinimo ku dhisan kalasareyn midab. Waxaa xoriyadii ka dib dhashay
dowladnimo Soomaaliyeed oo salka ku haysey hanaanka dimoqaraadiyada
hantigoosadka oo ay hogaaminayeen madax rayida. Shacabka soomaaliyeed waa ku
diirsadeen neecawda isbedelka looga guurey nidaamka gumeysiga looguna
tilaabsaday gobonimada. Wadamadii gumeysanayey Soomaaliya ma aysan daneyn
horumarka Soomaalida mana aysan u dhisin nidaam dowladnimo oo fikir sal adaga
leh iyo howlwadeeno loo tababaray ismaamulka dowladnimo madaxbanaan.
Aqoonyahanka ugu weyn ee Soomaliya ay lahayd wuxuu ahaa rag dugsiga hoose lagu
baray afka gumeestaha kadibna laba sanno dibeda loogu qaaday si ay u soo arkaan
maamulka dadweynaha ee adeega guud. Gobonimada ka dib waxaa guuldareystay
hanaankii dowladnimada, waxaana la waayey cid taqaana wax ku maamulida
dimoqaraadiyada, taasna waxaa ka dhalatay nidaam magacuyaal ah in wax lagu
maamulo. Dhaqanxumada laga dhaxlay dimoqaraadiyada beenabuurka ahayd waxaa ka
mida musuqmaasuq, codka dadka oo la boobo, iyo baarlamaanka oo noqday suuq codka
lagu kala gato. Intaas waxaa wehlisey wadankii oo si dadban ay u maamulayeen
wadamadii horay u gumeysan jirey oo khubaro lataliyeyaal ah oo ay soo direen u
adeegsanayey iney wadanka ku maamushaan. Laguma harsan heykalkii dowladii ay
horkacayeen madaxdii rayidka oo musuqmaasuq wax ku maamulaysey.
Dowladii milateriga hogaamiyeyaashoodii waxey garwaaqsadeen in wadanku u baahan
yahay isbedel siyaasadeed, waxeyna Soomaalida geliyeen geedi looga guurayo
nidaamkii dowladnimada oo mabda' ahaan ku tiirsanaa reer galbeedka, waxeyna u
horseedeen dalka nidaam ku cusub Soomaalida oo ah hantiwadaag, aragtidiisuna ay
ka soo jeedo reer bariga. Shacabka Soomaaliyeed mar kale ayey ku diirsadeen
neecawda isbedelka siyaasadeed oo looga guurayey hogaanka rayidka looguna
guureyey hogaanka milateriga iyo weliba mabda' shuuciyada. Madaxda Soviet-ka
waxaa u qorsheysneyd in Soomaalida ay u adeegsadaan codbahiye danahooda ku
fidiya wadamada Afrika iyo kuwa bariga dhexe, fagaareyaasha caalamkana ku
ceebeeya hunguriweynida iyo dulmiga reer galbeedka. Ma jirin aqoonyahan
Soomaaaliyeed oo khibrad durugsan u lahaa mabda' hantiwadaaga, mana jirin dhaqan
Soomaaliyeed oo taageerayey shuuciyada maxaa yeelay Soomaaliya kama aysan jirin
dabaqad maalqabeena oo farsamooyinka waxsoosara leh iyo dabaqad shaqaale oo
xuquuqda shaqadooda lagu dulmiyo, waxeyna ku biyo shubatay in khubaro Soviet ah
ay wadanka si dadban ugu maamulaan nidaamka hantiwadaaga, Soomaaliyana ay noqoto
gelgelin ay ku herdamaan Danaha Ruushka iyo Mareykanka. Waxyeelada Soomaalidu ka
dhaxashay ku dhaqanka nidaamka hantiwadaaga waxaa ka mid ahaa kelitalisnimo,
gaboodfal, guuldarro dagaal, qaran-dumin. Soomaalidu kuma aysan naaloon
hididiiladii ay u qabeen hantiwadaaga iyo hogaaminta milateriga oo cadaadis iyo
caburin wax ku xukumayey.
Dowladii milateriga kadib dalka waxaa ka curtay isbedel siyaasadeed, waxaan lagu
diirsaday neecawda looga xoroobey nidaamkii kelitalisnimada, nasiibdarro ma
guuleysan halgankii lagu ridey dowlada milateriga. Waxaa dalka burbur geliyey
hogaamiyeyaal horkacayey kooxo u abaabulan qaab aan lahyn nidaam dowladnimo,
kuwaas oo horkacayey ciidan beeleedyo, koox diimeedyo, burcad falal dembiyeed u
abaabulan, iyo ganacsato tujaara oo ku midoobey diidmo maamul dowladeed iyo
xaalufinta dalka. Intaas waxaa u dheeraa hogaamiyeyaashaas ineysan lahayn aragti
ka fog danahooda shaqsiga ah iyo tan kooxdooda, mana aysan jirin nidaam iyo
mabda' ay doonayeen iney hanaan dowladnimo wax ku maamulaan. Isbedelkaas ma
noqon mid mira dhalay oo Soomaalidu ay ku intifaacday, waxaana dowlad la,aanta
iyo kmg-nimadaba ka soo gaarey Soomaalida kalsoonixumo loo qaaday
hogaamiyeyaasha dhaqanka, boob baaxad weyn oo loo geystey hantida gaar ahaneed
iyo tan guud ee dadweynaha, qax iyo barakicin baaxad weyn, dowladnimada oo
gacanta u gashay wadamada deriska, iyo dalka oo degaanadiisa midba midka kale uu
ka xarig-furtay. Shacabku ma uusan mahdin hogaamiye-kooxeedyadii dalka geliyey
dagaalka sokeeye iyo arxan-daridii ay dadka Soomaalida ku kala qixiyeen. Sidoo
kale shacabku wuxuu soo dhaweeyey maamulkii wadaadada oo ay u arkayeen iney
xoojinayaan ku dhaqanka diinta islaamka, waxeyse waxyeelo weyn ka soo gaartey
habdhaqankii koox-diimeedyada dibeda laga hogaaminayey oo dadka ugu muuqatay
dhaqan cusub oo islaanimo, kaas oo ka soo horjeeda Soomaalinimada iyo jiritaanka
qaranka Soomaaliyeed oo leh dowlad dalka ku maamusha Soomaalinimo. Waxeyna
dhaxalsiisy dadka argagax iney ka qaadaan xukunka wadaadada iyo kalsoonida ay ku
qabeen culimada diinta, kuwaas oo xukun islaamiya cabsigelin ku maquuniyey
shacabka.
Maanta waxaa dalka ka curtay dowlad rasmiya, isbedelkaas siyaasadeed wuxuu aad
rajo weyn iyo rayn rayn u geliyey dhamaan shacabka Soomaaliyeed meelkasta oo ay
joogaan. Waxey wadamada deriska iyo kalkaaliyeyaashooda shisheeye ay soo alifeen
in nidaamka federaalka lagu dhaqo dowladnimada Soomaaliyeed. Dadka Soomaaliyeed
oo horay ugu soo hungoobey ku dhaqanka humaaga aragtiyo isweydaarsan,
waayoaragnimo waxyeelo badan lehna ka dhaxlay ayaan hadda u muuqan kuwo si
sahalan aan ugu riyaaqsaneyn ku dhaqanka nidaamka federaalka. Dadka aaminsan ku
dhaqanka federaalka ma aysan ka fekerin dhaqangelinta hanaankaas in uu u baahan
yahay hanti aad u badan iyo xeerar dhisid sharci oo aad u dhib badan oo dowlad
saboola aysan hirgelin karin, iskaba daa Soomaaliya oo ay burburtay
dowladnimadeedii. Wadamada Afrikaanka ee qaatay nidaamkan si qaldan ayey ugu
beenabuurtaan ku daqanka hanaankan. Isticmaalka magaca federaalka waa u sahlan
tahay Soomaalida laakiin ku dhaqanka fikrada federaalka waxey la mid tahay nin
doonaya inuu hooskiisa harsado. Qaadashada nidaamka federaalka siyaasiyiinta
doonaya ku dhaqankiisa waxey hanaankaas u adeegsanayaan aalad ay ku muujinayaan
mucaaradnimada xoogan oo ay ku diidan yihiin habdhaqanka hogaamiyihii milateriga
ee xukunka dhexe dalka ku maamulayey. Fahmiddarida nidaamkaas ka sokow, waxaan
qarsooneyn siyaasiyiinta u ololeyneysa meelmarinta hanaankaas in ay ka muuqato
habdhaqan qabqabnimo iyo mid qowleysatanimo oo dalka u horseedi karta in
dadweynaha Soomaaliyeed ukala soocmaan degaano kala madaxbanaan oo u xuubsiibta
maamulo aan lahyn dowlad dhexe oo xoogan oo dalka isku haysa.
Inkasto Soomaalidu jeceshahay isbedel siyaasadeed oo xiriira inu dalkeeda ka
curto haddana fikrad aadan dhaqangelin karin dhibkeeda ayey leedahay oo waxey ku
gelineysa geedi aan lahayn degaan uu saldhigto iyo inaad dhex-heehaabtid dano
shisheeye oo marba aad maciin bidid mid. Soomaalida waxaa siyaasadeeda maanta
salka u qotomin kara xisbiyo qaran oo fikirka ay wax ku maamulayaan ay dadku
codkooda si xora ugu soo xulan karaan madaxda ay dooranayaan, waxeyna xisbiyadu
ay leeyihiin kaadiriin aqoon u leh fikirka siyaasadeed oo maamulka dowlada lagu
hogaaminayo. Xisbiga ku guuleysta talada dalka ayaa mabda' siyaasadiisa dalka ku
maamulaya, waxaana xukunka uga adkaanaya xisbi kale oo fikradooda ay raacaan
inta badan rabitaanka shacabka. Aqoonyahan badan oo Soomaaliyeed ayuu wadanku
leeyahay oo cilmi-baaris qotodheer ku sameyn kara nidaamka dowladnimo ee ka
hirgeli kara shacabka Soomaaliyeed, marka waa inaan xiiso dad gaara ay u qabaan
iney dano gaara uga gaaraan federaalnimada aan wakhtiga dhow lagu
mariin-habaabin aayaha mustaqbalka Soomaaliyeed. Soomaliya ayaa ku dhaqmeysa
nidaamka federaalka waa dhalanteed iyo dhaan-dabagaale. Dowlad dhexe oo xoogan
oo leh maamul-goboleedyo waaweyn oo madaxbanaanidoodu xadidan tahay, aaminsana
ku dhaqanka ismaamul Soomaaliyeed oo dimoqaraadiya, ayaa saldhig adag u noqon
kara dowladnimo Soomaaliyeed oo xisbiyadu ay aragtidooda siyaasadeed ku hormarin
karaan iyaga oo tixgelinaya dastuurka uu wadanku ku qaatay afti dadweyne. Nidaam
loo adeegsanayo in lagu mucaarado oo keliya habdhaqan hogaamiye, dowladnimada
Soomaaliyeed kuma soo kordhinayo maamul wanaagsan oo horumar leh. Federaalku waa
tijaabo siyaasadeed oo Soomaalidu aysan ka dheefi doonin waxtar.
Dr. Saciid Ciise Maxamud
Xisbiga Dadka Soomaaliyeed
saciidciise258@aol.com
Faafin: SomaliTalk.com | April 11, 2013
|