Caqli iyo cilmi badan uma baahna in la garto caddaaladdu in ay tahay asaaska jiritaanka ummadeed. La’aanteed miyey bulsho dhisnaan kartaa? Sow dulmigu ma aha waxa keena balaayo kasta oo dad ka dhex dhacda? In balaayadaas laga badbaado sow ma aha danta loo dejiyo xeerar lagu kala leexdo, haddii la isqabtana lagu kala baxo?

Qof walba oo inaga mid ah mar ama ka badan si uun dulmi waa loogu geystey, sidaa darteed ma jiro qof aan aqoon xanuunkiisa. Laakiin dabciga xun ee nafjeclaysiga ayaa keena in uu qof waliba marka isaga la dulmo uun damqado. Dabci xumadaas lagama sinna ee waxaa jira dad xilkas ah oo naftooda ka gudba, una halgama caddaaladda guud iyo sinnaanta bulshada. Taariikhda dhow iyo ta dheerba waxaynu ku aragnaa nebiyo, filosoofyo iyo halyeeyo kale oo u dhintay ama u darxumooday burburinta dulmiga.

Kun iyo afar boqol oo sano hortood ummaddii uu nebi Maxamed ka soo dhex baxay nolosheedu wax badan kagama ay duwanayn ta waraabaha. Marka afka diinta lagu hadlayo bulshadaas waxaa lagu magacaabaa ”jaahiliya”. Magacaas looguma bixin oo keliya cilmidarro, ee waxaa lagu tilmaamayaa dhaqan xumadii, kala sarrayntii iyo isdullaysigii ay carabtu berigaa ku noolayd. Muddo yar gudaheed ayey haddana isu rogtey ta dunida ugu sarraysa xagga sinnaanta. Sababta oo ah waxaa u yimid dhambaal culus oo madaxeeda mijo u rogey. Gabyaagii reer masar, Axmed Shawqi, oo taa nebi Maxamed ku ammaanaya ayaa ku maansooday:

Cumar ibn al-Khataab markii uu madaxweynaha ahaa isaga oo sinnaanta Islaamka ka tarjumaya wuxuu Cumar ibn al-Caas oo wiil danyar ah dulmi kula kacay ku canaantay: ”Dadka iyaga oo xor ah ayey hooyadood dhashay ee goorma ayaad addoonsateen?!”

Malcolm X iyo Martin Luther King waa ay ogaayeen in qaddiyaddii xaqa ahayd ee ay u kaceen lagu dili doono, waana lagu diley. Lixdanaadkii qarnigii tegey markii ay labadaas nin wacyiga iyo damiirka Maraykanka iyo dunida oo dhan ruxeen maraykanka madow looma hayn qiimo ka sarreeya ka daayeerka. Tusaale ahaan looma oggolayn in ay caddaanka dugsi la dhigtaan, ama makhaayadaha qaar shaah ka cabbaan, ama baska meelo ka mid ah fadhiistaan, ama shaqada qaranka faraha la galaan. Maantana laba ka mid ah jagooyinka ugu sarreeya siyaasadda dalkaas iyaga ayaa haya.

Nelson Mandela iyo saaxiibbadii markii ay halganka kulul K. Afrika ka bilaabeen, denbi ayey ahayd in uu qofka madoobi yidhaahdo ”qofka cad waa la siman ahay”. Weedhaas ayaa lagu mutaystay xasuuq, jirdil iyo 27 sano oo xabbis ah. Maantana iyaga ayey Afrika oo dhami ku dhaadataa.

Haddaba qofka isaga oo aan shakhsi ahaan u dulmanayn danta iyo caddaaladda guud noloshiisa u hura shaki la’aan waxaa ku abuuran akhlaaq ta dadka kale ka sarraysa. Waa maxay haddaa sababta laba walaalo ah uu midkood naftiisa xaqa ugu biimeeyo, ka kalena weligii dulli u weheshadaa? Maxay ahayd sababta uu Hadraawi sannadaha badan xabsiga ugu huuray sannado kale oo badanna dayrada u ahaa? Waa hubaal qofka sinnaanta jecel maskaxdiisu in ay ka xorriyad badan tahay ka aan dan ka gelin ama qudhiisu wax dulmiya. Waxaa kale oo hubaal ah in uu dadnimada guud u hayo qiimo ka sarreeya ta uu axmaqu u hayo.

Filosoofkii faransiiska ahaa, Jean-Paul Sartare, wuxuu ku guulaystay Billadda Nobel ee suugaanta, oo ah ta dunida ugu sarraysa, taas oo lacag badan iyo magac weyn lagu helo. Laakiin wuxuu sameeyey arrin aan dunida hore u soo marin, wuu diiday in uu billaddaas qaato. Oo muxuu ku diiday? “Waxaan ka baqayaa in fekerkayga xorta ah la iga fidmeeyo. Ma oggoli in la i yeesho”, ayuu yidhi. Ninkaasi kartida maskaxdiisa oo dhan wuxuu ugu deeqay sinnaanta iyo xorriyadda aadamiga. Wuxuu rumaysnaa in aan dulmi jirin ilaa la sheego. “Waxa horta waa in la qoraa oo magac loo bixiyaa, waayo luqadda ayaa abuurta fikradda, magacaabidda ayaana waxa jirsiisa oo ka dhigta xaqiiqo. Tusaale ahaan cadaadiska madowga maraykanka saaran ilaa la qoray cidina kama ay fekerin in dadkaas cadaadis haysto. Xataa iyaga qudhoodu kama ay fekeri jirin in ay dulman yihiin.”

Hadalkaas run badan baa ku jirta. Waxaynu ka fahmi karnaa bulshooyinka aan wax qorini, si kasta oo ay u karti badan yihiin, sababta ay horumar u samayn waayaan in ay tahay xaqiiqadooda oo aan xaqiiqo ahayn. Fac waliba isaga oo aan dhibaatada uu qabo xaqiiqo jirta ka dhigin (aan qorin) ayuu halligmaa, dabadeed faca xiga ayaa isla dhibaatadii oo wax cusub u eg sii daaddahsada. Tusaale ahaan mushkiladaha maanta ina haysta oo dhami weligood waa ay soo jireen: qabyaaladda, haybsooca, gaajada iyo harraadka. Shaki kuma jiro haddii ay awoowyadeen iyo ayeeyooyinkeen arrimahaas qoraal kaga doodi lahaayeen in mar uun laga bixi lahaa. Laakiin maalintii tagtaaba waayo’aragnimadeeda waa ay la tagtaa, waagii beryaana isla waxii shalay ayuu cusayb inooga dhigaa. Weerar kasta oo ay laba tol isku qaadaan waxaa la moodayaa madhaafaan iyo wax aan taariikhda hore loogu arag; haddana waa macnodarro weligeed soo taxnayd oo sidii cajalad fiidiyow la soo celceliyo. Fal iyo hadal kasta oo qof ama koox lagu takooro liidnimada iyo dadnimoxumada ku jirta boqollaal sano ayaa marag loo soo ahaa, haddana lagama xiisedhaco, waayo ma ay noqon xaqiiqo sugan – lama qorin.

Shantii bishii febraayo ee tagtay waxaa wargeyska Jamhuuriya lagu daabacay cabasho ka timid Sahra Xasan. Waxay inoo sheegtay dhacdo naxdin leh oo gilgishay dareen iyo damiir kasta oo nool. Mar haddii aanay muuq, midab, af, diin iyo dhaqan midna gabdhaha ay dugsiga la dhigato kaga duwanayn saaxiibad caadi ah ayey u ahayd jeer ay ogaadeen in ay tahay denbiile weyn. Qaddarka ayaa u gartay in ay ka dhalato mid ka mid ah reeraha dalka wada leh. Waa kaa denbigeedu. Kuwii shalay saaxiibbada la ahaa markii ay haybteeda ogaadeen waxay bilaabeen in ay ka faqaan. Tii ay isugu dhowaayeen oo warqadihii xafladda arooskeeda qaybinaysa ayey Sahri niyadsan iyo qalbi furan ku weydiisatey in ay martiqaadka ku darto. Maxay ugu jawaabtey? “Naa arooska ha naga ceebayn!” Wuxuu ahaa nabar culus oo Sahra nafta aad uga dhaawacay. Sidaas ayey waxbarashadii kaga tagtay.

Sinnaantu ma qaybsanto, caddaaladduna ma kala go’do. Qofka oggol in dadka qaar la takooro ama la cadaadiyo, ha oggolaado in isagana la takooro oo la cadaadiyo. Qofka raalli ka ah in qayb bulshada ka mid ah laga sarreeyo, ha oggolaado isagana in laga sarreeyo. Sidaa si aan ahayn in la moodaa waa maangaabnimo.

Ummad waliba waxay heshaa waxa ay mudan tahay, sida uu yidhaado nin aqoon fiican leh oo aanu saaxiib nahay. Cilmi ahaan bulsho waliba sida ay u dhisan tahay waxay muujisaa sida ay qofkeeda iyo qoyskeedu u dhisan yihiin. Ummad ninku xaaska gumaysto, oo waalidku carruurta gumaysto, oo carruurtu sida ay u kala da weyn tahay isu gumaysato, oo wiilku walaashii gumaysto, oo macallinku ardayga gumaysto, oo qabiilka badani ka yar gumaysto, waa dabiici in ay yeelato hoggaamiye dadka gumaysta. Jarmalku in ay taladii waalnayd ee Adolf Hitler iska daba yaaceen dabeed eedeen sababteeda waxaa loo aaneeyaa bulshadaas oo lahaan jirtey dhaqan uu qoysku kala sarreeyo. Nacasnimadaas ay jarmalku ku kaceen kama ay suurtowdeen dadka faransiiska, oo in ka badan laba boqol oo sano lagu soo carbinayey sinnaan iyo xorriyad, heer qof ilaa mid qaran.

Mashaqada Sahra Xasan ku dhacday maalin walba ayey meel walba kumanyaal qof ku dhacdaa. Haddaba guud ahaan bulshadu iyo gaar ahaan waalidiinta, culimada, warfidiyeenka, siyaasiyiinta iyo bareyaashu sidee ayey u arkaan dulmiga intaa la’eg ee qayb dhan oo bulshada ah dul saaran? Ma la rabaa in wax laga qabto? Mise danba lagama leh?