By Jeffery Herbst Washington Post oo Maqaal Dheer ka qoray Xaaladda Somaliland

Washington Post (Jimce January 2, 2004) qaybta yar oo ka mid ah sawirka ay qaaradda Afrika mustaqbalka ku dambeyn doonto ayaa ka bidhaamaysa arlada Somaliland ee ku dhacda Waqooyiga galbeed ee dalkii la odhan jiray soomaaliya, isla markaana ku dhawaaqday sannadkii 1991 inay tahay dal madaxbanan.

Caasimadda Somaliland ee Hargeysa, inkastoo aanay ka muuqan bilic barwaaqo, haddana waaa magaalo xaami ah oo saxmadii ka socoto, waxaanad judhiiba arkaysaa nidaamka iyo kala danbaynta magaalada ka jirta, taas oo ay hargeysi kaga duwan tahay magaalooyinka kale ee Africa ku yaal intooda badan, waxaanad arkaysaa Bileyska wadooyinka oo qoroxda taagan, baabuurtana kala hagaya, iyadoo gaadiidleydu u hogaansamayaan.

Markaa la eego qadarka yare e lacagta ah ee ay Bileyskaasi mushahar ahaan u qaataana, waxaaba la odhan karaa waxay ku shaqeeyaan mutadawacnimo.

Wallow nidaamkaa iyo kala danbeyntu ahayd astaamihi lagu yiqiin dawladnimada, dal aqoonsaday Somaliland, iyada oo adduunweynuhu weli ku dhegan yahay sheekada khayaaliga ah ee ah sidii oo ay Somalia weli tahay dal midaysan oo leh dawlad wada xukunta, markaa aad eegto sababaha is-yeel-yeelka beesha caalamka ee ay iskaga indhotirayso jiritaanka Somaliland , waxaad aad u fahmaysaa maalayacni-nimada ku jirta siyaasadaha caalamiga ah ee wax lagu aqoonsado.

Cahdigii isticmaarka Somaliland waxay ahayd maxmiyada hoos timaada dalka Britain, waxaanay noqotay dal madaxbanaan Sannadkii 1960 kii shan maalmood ka dibna Somaliland waxay Somalia oo Talyaanigu gumaysan jiray kula bahowday dalkii Jamhuuriyadda Somaaliyeed.

Hase yeeshee Sannadkii 1989 kii ayaa xukuumadii Orgomahii Madxweyne Siyaad Barre ay dagaal ku soo qaaday Somaliland, iyadoo oo ka cabsi qabtay in dadka reer Somaliland ay rabaan in ay gooni isu taagaan.

Diyaaradaha dagaalka ee dawladda ayaa iyaga oo ka haadaya garoonka diyaaraha ee hergeysa, duqayn aan loo aaboyeelin u geystay isla magaalada, taas oo dhulka la sintay wax allaale wixii dhismayaal ah ee halkaas ka taagnaa.

Dhacdadaan oo caalamku ka war la’aa waxa lagu laayey 50,000 oo qof, waxana ku barakacay oo dhinaca Itoobiya u kaxay 500,000 oo qof, iyadoo tirada dadka Somaliland lagu qiyaaso 2 Milyan.

Dhowr sannadood oo kale ayaa qalalaaso ka sii jiray Somaliland balse umay sii liicin waxana si talaabo talaabo ah dib loogu soo dabaalay nidaamkii iyo kala danbayntii waxana la sameeyay maamul xukumadeed, ka xoontigiina dib u soo laabtay waxana u biyaysteen geedi soco dheer oo dhib u dhis ah.

Sannadkii 2001 Afti si xor iyo xalaal ah u dhacday ayaa 89% dadkii cododkooga dhiibtay ay ku ogalaadeen Distoor Cusub oo si cad u bayaaminaaya madax banaanida Somaliland intaa ka dib.

Sannadkii 2002 Somaliland waxay ku guulaystay oo u qabsoomay doorashadii Golayaasha Deeganka oo ay goob joog ay ka ahaayeen muraaqibiin caalamiya ah.

Wax yar ka dibna waxa Sannadkii 2003 Qabsooomay doorashadii Madaxtooyada Somaliland oo iyaduna u dhacday six or ah oo xalaal ah, doorashadaas oo ahayd mid reebtay ma-hado gaar ah, iyada oo xisbiga talada hayay ee UDUB oo uu hogaaminayo Madaxweyne Daahir Rayaale Kaahin guushu ku raacday 217 cod oo keliya tirade dadka codkooda bixiyayna ahaayeen 500,000 (shan boqol oo kun).

Inkastoo xisbiga mucaaridka ah ee Kulmiye markii hore uu muran ka keenay natiijadaas, hase yeeshee aakhirkii wuu aqbalay, isaga oo muujiyay xilkasnimo iyo masuuliyadnimo qayral-caadi ah marka loo eego taariikhda Somalia ee hidaha u leh in qori caaradii la isu adeegsado, si loo xaliyo khilaaf kasta oo dhaca.

Sidoo kale Somaliland waxaa u qorshaysan in Sannadkan gudihiisa la qabto doorashadii Baarlamaanka, iyada oo xildhibaanada hadda jiraa ay yihiin kuwa la sooo magacaabay.

Haddaba markay doorashadaasisi dhacdo, Somaliland waxay yeellan doontaa Dimuqraadiyada ka cajiibsan ta ka jirta badiba dalalka Afrika.

Qofka garaadka fayow ee si caadi ah u fakirayaa waxa uu si odhaanayaa waxyaabahan cajiibka ah ee dadka reer Somaaliland u qabsoomay, doonaan in ay caalamka intiisa kale kaga helaan ixtiraam iyo aqoonsi, taas oo welibana mudan tixgelin dheeraad ah, marka la eego sida aanay weli dawladii ugu jirin Somalia ee ay burburka baahay weli taxatka u taalo lagaga caal-waayay gurmadkii bili aadamnimo ee taariikhda adduunka ugu qaalisanaa ee loo fidiyay toban sannadood ka hor.

Laakiin macquuliyaadkaas garowshi yihiisu ma yaalo Geeska Africa oo waxa keliya ee reer koonfureedku heshiis ku yihiin waxa weeye in aanay Somaliland go’in Afrika inteeda kalena weli kama jiraan wax arrinta Somaliland u garaaba.

Xilligii Istiqlaalka madaxda Afrika waxay go’aan meel dhigteen in xuduudihii guracnaa ee isticmaarku ka tagay ay sidoodi ahaadaan sababtoo ah, waxay garan waayeen si kale oo ay uga wareegaan iyo iyaga oo ka baqo-qaba in qaaradduba fawdo iyo qalalaase gasho haddii dadyowga dalalkooda ku nool loo ogolaado in ay aayahooda ka tashadaan (Self- determination).

Xuduudahaas la dhaqan geliyay ee rasmiga noqday, waxay madaxda Afrika u saamaxday in ictiraafkooda lagu xidhin oo aan cidiba waydiin in ay gacanta ku wada hayaaan dalalka ay xukumaan iyo in kale iyo in ay sifo sharciya talada dalalkooda ku haystaan iyo in kale.

Dadka reer Somaliland waxay ku guulaysteen inay dalkooda nabad ku soo dabaallaan, mana jirto maskax iyo muruq shisheeye oo arrintas gacan ka siiyay.

Dabcan weli Somaliland waxii dul yaalla dhibaatooyin cul culus oo dadweynahooda inta wax akhriyi karta, waxna qori kartaa waa 30% waxbarashada habluhuna ma dhaafsiisna malcaamada Quraanka, qaybo badan oo xukuumadda ka tirsanna waxa hadheeyay musuq maasuq, ninkastana waxa guriga u yaalla qori raga badan kooduna waxay dakhligooda iyo waqtigooda ku lumiyaan Cunista Jaadka.

Falalkiii dhawaan lagu dilay gabadh Talyaani ah oo ka shaqeyn jirtay hawlaha dhashay dalka Britain, ayaa iyaguna dadka reer Somaliland ku riday walaac muujinaya siday weli Somaliland halista ugu tahay inay soo weeraraan argagixisada ku taamaysa inay gooni isu taageeda carqaladayso.

Haddiiba Somailand ictiraaf la siin lahaa, waxay taasi digniin u noqon lahayd Afrika inteeda kale inaan la ismacaashsiin gobonimadii la helay lixdamaadkii oo arrintaasi marmarisiiyo u noqon doonin guul daradooda joogtada ah, balse waxa la isku tixgelin doonaa ay noqon doonta sida dal walba wax u qabsado tahay meel Afrika ka jira ee goosasho quud-daraynaya. Kolkaas caalamka way u bannaan tahay in la ictiraafo Somaliland iyada oo la tixgelinayo guulaha u qabsoomay iyo sharciyada ay ku garanayso, lamana filaayo in taasi ay khalkhal ku keeni doonta maabka Afrika.

Dadka reer Somaliland gebi ahaantood waxay ay isweydiinayaa: waa maxay wax intaa ka badan ee aanu arkayna sida beesha Caalamku u dhaqanto ee ay weli u aqoonsan tahay inay yihiin dalal jira oo madaxbanaan Liberia, Sierra Leon, Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Kongo iyo Meelaha badan ee kale ee fawdadu ka habsatay?

Waxay ila tahay waa la joogaa xilligii su’aashaas Jawaabteeda dadkaasi la siin lahaa.

(Jeffery Herbsi waa gudoomiyaha qaybta siyaasadda ee Jaamacadda Princeton ee dalka Maraykanka)

Tarjadan waxaa SomaliTalk soo gaarsiiyey
abdifatah hassan   cabdifataax_96@hotmail.com

ENGLISH: