Xuduudaha Afrika Iyo Maan-gaabka Puntland Dabayaaqadii bishii Diisambar ee 2003 waxaa Maamulka Puntland duullaan gardarro ah ku soo qaaday isla markaana ku qabsaday magaalo madaxda gobolka Sool, Laas-caanood, oo ka tirsan Jamhuuriyadda Somaliland isaga oo ku soo gabbanaya abtirsiimo qabiil. Duullaankaas oo aad ugu xad-gudbay xuduudda caalamiga ah ee u dhaxaysa Somaliland iyo Somalia oo laga aqoonsanyahay Qaramada Midoobay, iyo Ururka Modowga Afrika isla markaana ay ku salaysnayd gobonimadii labada dal kala qaateen ee 1960, waxaa laga lahaa dhawrka ujeeddo ee kala ah: in la kala googooyo dhulka iyo ummadda Somaliland si looga horjoogsado aqoonsiga Beesha Caalamka oo soo dhawaaday, in Somaliland qasab loogu cesho midnimadii Somalia ee lagu hungoobay, iyo in Somaliland iyo Somalia mid kasta laga gooyo dhul lana abuuro dhul lagu magacaabo "Harti."

Col. Cabdullaahi Yussuf Yey oo waraysiyo kooban kala siiyay Shabakaddaha Wararka iyo Laanta BBC ee magaalada Nairobi markii taariikhdu ahayd Diisambar 29 iyo 31 ee 2003 waxa nuxurka hadalkiisu ku soo uruuray in qabsashada Laas-caanood ku salaysnayd labada arrimood ee kala ah: In Laas-caanood tahay DHul Harti,iyo in aanu aqoonsanayn xuduuddii isticmaarku jeexay ee u dhaxaysa Somaliland iyo Somalia, taas oo ay la wadaagaan dhammanba dalalka Afrika ee xorta ah, qaranimadooda iyo dawladnimadooduna ku dhisantahay. Col. Cabdullaahi Yussuf oo wax badan ku soo jiray maamul dawladeed lana filayey inuu wax ka yaqaan qawaaniinta caalamka ee dunidanu ku dhisantahay, siiba xuduudaha u dhaxeeya dalalka Afrika, ayaa waxaa caddaatay inuu yahay maan-gaab aan waqtigaas dheer ka faa`iidaysan xoogna wax ku doonaya, garaadkiisuna ku eg yahay kaabbo qabiilnimo, wacyigiisa siyaasadduna aanu dhaafsiisnayn heer beel ama degaan. Dagaal-oogahaas oo shirarka nabad-raadinta Somalia is-dhextaaga kuna dooda inuu noqonkaro Madaxweyne isu-keenikara nabadna ka dhex-dhalinka kara dalka iyo shacabka Somalia ayaa mar keliya waraysigaas ku muujiyey wajigiisa runta ah oo ah nin u go`doomay u dagaallanka riyo dal Harti, kana qaawan astaamaha iyo xurmada madaxweynenimo oo ah wacyi siyaasadeed oo sare kuna salaysan qaranimo, wadanimo, iyo dhawrista qawaaniinta caalamka. Hadalka waraysigaasu waxa uu digniin u noqday dadka Somalia oo maanta ogaaday in Col. Cabdullaahi Yussuf aanu ahayn nin qaran balse uu yahay nin qabiil oo ay adagtahay in lagu aamino madaxtinimada Somalia maadaama uu aaminsanyahay wax aan suurtogal ahayn oo ah isu-keenka qabiil kala degan dhawr dal. Dr Cali Khaliif Galaydh ayaa isna isla maalmahaas bixiyay waraysi dhaliil leh oo uu ku sheegay in gobolka Sool taariikh ahaan iyo degaan ahaan ka tirsanyahay dalka Somaliland laakiin dhalasho ahaan ka tirsanyahay Puntland. Waa yaabee xaggee lagu arkay gobol ka dhaxeeya laba dal?. Gobolka Sool ma dhextaallo Somaliland iyo Somalia ee waxay taariikh ahaan, dad ahaan,degaan ahaan, sharci caalami ahaan, xuduud ahaan, dawlad ahaan, iyo dastuur ahaanba ka tirsanyahay Somaliland. Nasiib-darro, Dr Cali Khaliif Galaydh ugama faa`iidaysan aqoontiisa xushmaynta iyo aqoonsiga xuduudaha laguma-xad-gudbaanka ah ee Qaaradda Afrika oo aan wax shuqul ah ku lahayn wada dhalasho ama abtirsiimo, mana uu muujin in wacyigiisa aqooneed ka sarraysiiyay garaadka liita ee Col. Cabdullaahi Yussuf oo isagu qabyaaladda iyo xukun jacaylka u qabatimay sida dadku u qabatimo daroogada.

Waxaa Col. Cabdullaahi Yussuf loo sheegayaa in qaranimada, dawladnimada, iyo aqoonsiga diblomaasiyadeed ee dhammaan dalalka qaaradaha Afrika, Laatiin Ameerika, iyo Aasiya ay ku dhisanyihiin xuduudihii isticmaarka Yurub jeexay qarniyadii 17aad, 18aad, 19aad, iyo 20aad, isla markaana ay Beesha Caalamka, Qaramada Midoobay, iyo Midowga Afrikaba si buuxda u aqoonsanyihiin. Xuduudda caalamiga ah ee Somaliland oo mar lala jeexay xuduudaha Qaaradda Afrika waxay Garoowe u martaa 5km, Boosaasana waxay u martaa 7km.

Qaaradda Afrika ama qaaradaha kale ee dunida kama jiro dal ka kooban ama ay degantahay hal beel oo qudha balse waxa dadka dal kasta ka koobanyahay dhawr beelood oo kala geddisan, xuduuduhuna kuma salaysna qabiil ama abtirsiimo balse waxay si cad ugu dhisanyihiin degaan ama dhul. Xuduud qabiil ma jirto ee waxaa jirta xuduud dal. Beelaha Aadanaha intooda badan, beel kasta waxay kala degtaa dhawr dal oo is-xiga. Bal aan eegno sida qaar ka mid ah Beelaha Afrika ay u kala degaan dhawr dal oo jaar ah:-

• -Beesha Fulani: Beeshanu waxay kala degtaa dalalka Sudan, Senegal, iyo Cameron.
• -Beesha Hausa: Beeshanu waxay kala degtaa dalalka Nigeria iyo Niger.
• -Beesha Yoruba: Beeshanu waxay kala degtaa wadamada Nigeria iyo Benin.
• -Beesha Bobo: Beeshanu waxay kala degtaa dalalka Burkino Faso iyo Mali.
• -Beesha Maasai: Beeshanu waxay kala degtaa wadamada Kenya iyo Tanzania.
• -Beesha Berbers: Beeshanu waxay kala degtaa dalalka Morocco, Tunisia, Algeria iwm.
• -Beesha Hawiyaha: Beeshan xoogeedu waxa uu degaa dalka Somalia, waxa kale oo ay degtaa Kenya iyo Ethiopia.
• -Beesha Isaaqa: Beeshan xoogeedu waxa uu degaa dalka Somaliland, waxay kale oo degtaa Jabuuti, Ethiopia, iyo Kenya.
• -Beesha Daaroodka: Beeshanu waxay kala degtaa dalalka Somalia, Somaliland, Kenya, iyo Ethiopia.
•  
• -Beesha Samaroon: Beeshanu waxay kala degtaa dalalka Somaliland, Jabuuti, iyo Ethiopia.

Dhammaan beelahaas Afrika waxay beel kasta la wadaagtaa dalka ay degantahay arrimaha kala ah: Taariikh,dad, dhul, xuduud, qaranimo, dawladnimo, iyo dastuur, sidaasna waxa u aqoonsan Beesha Caalamka, Qaramada Midoobay, iyo Ururka Midowga Afrika. Haddaba, wax maan-gal ah ma tahay in adduunka maanta sidaas u dhisan ee beel kastaba kala degantahay dhawr dal xoog lagu bedelo nidaamkiisa, dawladnimada iyo qaranimada dalna lagu burburiyo dagaallo la isugu keenayo degaanada kala duwan ee beel wadaagta abtirsiimo si loo abuuro dawlad qabiil? Jawaabtu waa maya oo waa mustaxiil. Ma dhicikarto, qawaaniinta caalamkuna ma oggola in Nigeria ku duusho dalka Niger kana qabsato dhulka ay ka degantahay Beesha Hausa iyada oo ku andacoonaysa inay isku qabiil yihiin, iskana indho-saabaysa xuduudda caalamiga ah ee u dhaxaysa labada dal, amaba sidaas oo kale ay Jamhuuriyadda Somaliland ku duusho dalka Jabuuti kana qabsato qaybta ay ka degto Beesha Samaroon iyada oo ku andacoonaysa abtirsiimo, iskana indhatiraysa xuduudda caalamiga ee u dhaxaysa labada waddan. Haddaba, waa taas maan-gaabnida uu ku kacay qab-qablaha maamul-goboleedka Puntland ee Majeerteenia oo aan wax aqoon ah u lahayn degsiimada Beelaha Afrika, si cadna u inkirsan xuduudaha ka dhexeeya dalalka Afrika, wax ixtiraam ahna aan u hayn qawaaniinta caalamiga ah ee nabadgelyada iyo deganaanshaha dunidu ku dhisantahay markii uu ku duulay maagalo madaxda gobolka Sool, Laas-caanood, oo ka tirsan Jamhuuriyadda Somaliland xuduud ahaan, una badheedhay inuu xoog isugu keeno qabiilka Hartiga ee kala dega Somaliland iyo Somalia. Isku-daygan isna waa ka mustaxiil xagga qawaaniinta caalamka. Boorama, Berbera, iyo Laas-caanood uma kala sokeeyaan maamul goboleedka Puntland, waana laga gudbay xilligii dadka lagu beer-laxawsanjiray "Waxaynu nahay isku-qabiil" waayo waxay rabaan aayo iyo mustaqbal wanaagsan oo ay ku helaan dalkooda hooyo, arrintaasna dadweynaha Reer Laas-caanood waxay si cad ugu muujiyeen mudaaharaadkii iyo dhagax-tuurkii ay kala hortageen budh-caddii kaga soo duushay gobolka Puntland ee Somalia.

Haddii la iska indhasaabo gardarrada qaawan ee gobolka Puntland kula kacay Jamhuuriyadda Somaliland iyo ku xad-gudubka xuduudaha caalamiga ah, waxaa khatar gelaya dhammaan xuduudaha Afrika marka dalba dal ku duulo abtirsiimo awgeed sidaas halis lagu gesho qaranimada iyo dawlanimada waddan kasta. Beesha Caalamka, Qaramada Midoobay, iyo Ururka Midowga Afrikaba waxay duullaanka Puntland ee Laas-caanood u arkaan gardarro lagula kacay wadajirka qarameed iyo dhuleed ee J. Somaliland iyo xad-gudub weyn oo loo geystay xuduudaha caalamiga ah ee Afrika. Qaanuunka Qaramada Midoobay ee la xidhiidha madaxbanaanida dal kasta waxa uu waddan kasta awood u siinaya inuu is-daafaco haddii dal ama xoogag shisheeye ku soo xad-gudbaan dhulkiisa iyo qaranimadiisa.

Sidaas awgeed, Jamhuuriyadda Somaliland marnaba gorgortan kula gelimayso Puntland dhulkeeda Hooyo haddii ay taako ka haysato. Dariiqa keliya ee J. Somaliland u furani waa inay xoog kula soo noqoto dhulka xoog looga qabsado. Si arrintaas loo fusho markastana loo sugo difaaca dalka hooyo waa in awoodda la saaraa dhismaha difaaca dalka lana sameeyaa ciidan laxaad leh oo duruufaha dagaalka casriga ah u tababaran kuna qalabaysan hubka casriga ah. waa in la dhisaa niyadda Ciidanka Qaranka lana siiyaa nolol iyo mushahar ku filan iyaga, xaasaskooda iyo carruurtooda isla markaana laga ilaashaa ka werwerka nolol maalmeedka qoyska maadaama nabadgelyada, qaranimada, iyo horumarka dalku ku fadhido kuna dhisan tahay ciidan heegan u ah mar kasta, daandaansiga cadawguna ku dhicin in uu u hawoodo dhulka hooyo.

Qore: Ibrahim Hassan - sool- laascanood January 3,2004.  waarrya1955@hotmail.com