Yuufuf Garaada waa tifaftiraha laanta oo xilligaan, waxayna shaqaalaha BBC sheegeen in uu saaxiib la yahay habar ingiriis ah oo laanta madaxda ka ah. Intii aan tifaftiraha laanta laga dhigin wuxuu habarta ula saaxiibay si aan caadi ahayn. 

Markii uu tifaftiraha noqday wuxuu si xun ula dagaalay Maxamuud Xassan oo ahaa weriyihii iila warsheeg fiicnaa weriye afsoomaali ku hadla. Sababta Maxamuud Xassan BBC looga cayriyey waxay ahayd qabyaalad iyo xaasidnimo isku dhafan, waxaana ku dadaaley Yuusuf Garaad oo carintiisa u kaashaday habarta uu saaxiibka la yahay. 

Seeftaybannaanka oo ka dhashay qabiilka Puntland dega ayuu Yuusuf Garaad wuxuu ku waalay telefoon uu uga dirayey London. Soomaalida oo dhami waxay wada og yihiin in uu Seeftaybannaanka nin fiican yahay, laakiin uusan hadalka ku fiicnayn, oo uusan qabiil afkiis ku hadli karin. 

Bahallada xoolaha cunaa waxay u kala baxaan kuwo halis ah iyo kuwo yaryar oo hilib raba aanse lahayn awood weyn. 

Libaaxa iyo bahallada la midka ahi xoolaha ma ay cunaan ilaa ay diloodaan, oo waxay adeegsadaan tabo ay neefka nafta kaga gooyaan, laakiin dawacada iyo kuwa la midka ahi waxay jecel yihiin in ay xoolaha ka cunaan meel jilicsan sida in ay idaha barida ka dhaawacaan. 

Weligaa arki maysid lax uu libaax barida ka dhaawacay oo nool, laakiin idaha soomaaliyeed waxaa laga helayaa 10% ay dawaco barida qaar goosatay. 

Seeftaybannaanka wuxuu Yuusuf Garaad u arkaa in uu yahay meel jilicsan oo qabiilkiisa laga dhaawici karo, wuxuuna u diray telefoonno badan. 

Markii labo jeer Seeftaybannaanka uu Yuusuf Garaad ka jacjacsiiyey buu wuxuu qabiilkiisu ka mamnuucay in uu BBC la hadlo waxaana amar lagu siiyey in haddii uu Yuusuf Garaad soo waco uu siiyo telefoonka Maxamed Cabdi Xaashi si uu qabiilka Puntland uga difaaco Jibuuti iyo BBC. 

Dhibaatadii ugu wenayd waxay ka dhacday in uu qabiilku Seeftaybannaanka ka mamnuucay in uu Yuusuf Garaad la hadlo iyo in uusan Yuusuf rabin in uu Maxamed Cabdi Xaashi waco, ee uu Seeftaybannaanka u soo dhuumanayo! 

Seeftaybannaanka waxaa ayada oo shir loo fadhiyo soo wacay Yuusuf Garaad, wuxuuna ku yiri: ”Waryaa Yuusuf i maqal! xilahay dalaaqan haddii aad mar kale i soo wacdid lambarka ayaannu iska beddelaynaa! La hadal ina Cabdi Xaashi haddii aad Puntland iyo qabiilka deggan la murmaysid!”. 

Labo nin oo qabiilka Puntland ah oo kale ayuu Yuusuf Garaad wacday, waxayna ahaayeen garaad Cabdiqenni iyo Fu'aad, oo Laascaanood wax laga weydiiyey. 

Horta Fu’aad magaalada Laascaanood mushaar kama uu qaato, ee wuxuu bil kasta iska xaadiriyaa magaalo aad uga fog, taasina waxay muujinaysaa in uusan magaalada u badnayn oo aan wax badan laga weydiin karin. Sababtaas ayuu Yuusuf u wacday dhawr jeer Fu’aad oo maalmihii danbe aan laga wacayn telefoon sugan, ee ku hadlayey midka gacanta lagu qaato oo uu Yuusuf lanbarkiisa haysto. Waxaa laga yaabaa in uu markii lala haday joogey magaaladii uu mushaarka ka qaadan jirey. 

Sida Maxamed Cabdi Xaashi in ay wacaan ay BBC uga baqaan si la mid ah bay waxay uga baqaan Cabdullaahi Yuusuf, oo mar kasta oo ay waraystaan waxay dhahaan: ”Cabdullaahi oo na soo booqday” ama ”Cabdullaahi oo na soo wacay”. 

Maxamed Cabdi Xaashi wuxuu rumaysan tahay in ay qabiilooyinka soomaalidu is horfadhiyaan, oo ay BBC mid ka mid ah tahay. Sidaas darteed rag ay cadow isku yihiin in uu wacdo wuxuu ka xigaa geeri, oo ilaa ay qabiilooyinku heshiiyaan ma uu rabo in uu BBC iyo Jibuuti midna waco. 

Cabdullaahi Yuusuf waa qof aan go’aan sidaas u miiggan qaadan karin, oo maalin kasta wuxuu soo wacdaa Yuusuf Garaad, wuxuuna si khasab iyo dhuunkagelis ah ugu sheegaa wixii uu qabo. 

BBC qabyaaladdeedu dhan kasta ayey kaga jirtaa oo waxaa isugu soo haray dad iska caddaystay tolnimo aan caadi ahayn. London waxaa deggan soomaali badan, oo qabiil kastaa wuxuu leeyahay xarumo ay keligood isugu yimaadaan, waayo waxaa luntay soomaalinimadii. 

Xarumaha ay beesha Soomaaliland leedahay waxaa mar kasta taga weriyeyaal tolka ah, waxay dadka joogaa ka soo qaadaan aragtiyo, maanmaaho, maansooyin iyo wax kasta oo ay sheegi karaan, laakiin xarumaha qabiilooyinka kale weligiis Cuuke cag ma uu dhigin. Wuxuu makarafoonka la aadaa meesha ay tolku ku qayilayaan. 

Tusaale kale oo yaxyax leh waxaa ah socdaalkii uu gabyaaga Maxamed-Hadraawi ku marmaray Yurub, oo ay BBC sameeyeen arrin yaab leh. 

Dadkii socdaalkaas sameeyey ujeeddo macne leh ma ay lahayn, waxayna Hadraawi, raglamood kale iyo weliba gabdho, oo aan isku qabiil ahayn ee magaca lumay ee ”soomaali” wadaagey. 

”Sidee xeego loo xagtaa ilkana ku nabadgalaan” ayey soomaalidu ku maahmaahaan, waxaana maahmaahdaas ku dhaqmay Cuuke iyo Hereri oo BBC jooga, oo ku dadaaley sidii loo qarin lahaa Hadraawi saaxiibbadiisa aan tolka ahayn asagana loo sheegi lahaa. 

Gabyaaga laftiisa waxaa la moodaa in arrintaas hoos looga sheegay, waayo mar kasta oo ay labadaas nin oo tolka ahi soo wacaan wuxuu ku oranayey: ”Waxaan joogaa meel hebla, waxaanna u socdaa meeshaas”. 

Dhaqanka soomaalida waxaa ka mid ah in haddii uu nin gabar la baxo uusan inta ay safarka ku jiraan adeegsan karin ereyga ”Aniga” ee uu isticmaalo ereyga ”Annaga”. Tusaale ahaan waa in uu dhahaa ”Waxaannu ka nimid Balcad, waxaannuna u soconnaa Jawhar”. 

Haddii uusan sidaas u hadlin wuxuu dhaqanku qabaa in uusan gabadha geyin, laguna meherin karin. Haddaba sidee bay ku dhacday in raggii uu Ismaaciil Cumar Geelle isku soo daray, oo Jibuuti iska soo raacay ay sidaas isu khayaaneen? 

Waxaa laga yaabaa in ay iska wada socdeen ee aysan isfahmayn, waayo waxay wada akhristaan maansadii ahayd: 

• ”Muqdishiyo Hargayay

• Kol haddii mar iyo labo

• Mooyi mooyi lagu yiri”

Waxaa la hubaa in aysan ikhyaartaasi isku si u fahmayn maansadaas iyo kuwa la midka in uu Hadraawi ula jeedey qabyaaladda uu hadda Ismaaciil Cumar Geelle haluuqayo lafteeda. Dadku marmar bay ayaga oo isla jooga oo sheekaysanaya in loo kala turjumo u baahan yihiin! 

Khubaro badan oo arrimaha soomaalida u fiirsaday baa waxay sheegeen in haddii ay soomaalidu qabiilka si toos ah oo xayi ah ugu dhaqmi lahaayeey ay heshiin lahaayeen! Waa arrin in lala yaabo ay dhici karto, laakiin markii la fasiro laga yaabo in ay macquul tahay. 

Waxaa la sheegay in aan soomaalida qabyaaladda lagaga saari karin in la sheegsheego in ay qabyaaladdu xun tahay keli ah, waayo dadku hadal aan tijaabo cad lahayn waxba kuma ay qaataan. 

Waxaa caddaatay in ay dadka soomaalida ahi qabiilka iyo diinta aad u haystaan, laakiin aysan wax kale haysan, isla markaas ay labadaas arrimoodba aad ugu xoog badan yihiin qofka soomaaliga dareenkiisa. Tacliin kasta oo uu qofka soomaaliga ahi barto iyo darajo kasta oo uu gaaro wuxuu isugu biyoshubanayaa in uu tolnimo ugu hiilliyo, ee lagama yaabo in uu soomaalida oo dhan ku caawiyo. 

Mar kasta oo ay dad soomaali ahi meel isugu yimaadaan waxay afka ka sheegaan in ay qabyaaladdu xun tahay, laakiin qof walba haddii aad la saaxiibtid waxaad ogaanaysaa in uu qabyaalad aad u haysto. Wadaaddada kuwa ugu qaylo badan haddii aad hoos u sii raacdid qabyaalad baad ugu tegaysaa. Madaxda waxaad arkaysaa in ay ugu daran yihiin dadka oo ay qabyaaladdu tahay aragtida ay wax ku xukumaan. Ismaaciil Cumar Geelle waxa in uu ciidan ciddiisa ah Yagoori dhoobo ku kallifay wax sahlan ma aha! 

Dadka maansooda haddii aad baartid wuxuu mid kastaa marka uu maanso bilaabayo ku halqabsadaa qof ay isku qabiil yihiin. Bal waxaad eegtaa maansooyinka magacyada lagu bilaabo oo dhan sida in lagu bilaabo ”Abdiyow”. Ma uu jiro malaha qof soomaali ah oo ku bilaabay qof aan la qabiil ahayn, oo lagama yaabo in uu Hadraawi oo kale maanso ku bilaabo ”Culusowow”, ”Tubeecow”, ”Singuboy” ama ”Afraxow”! Laakiin in uu ”Qaysow” ama ”Siilaanyow” ama ”Gaarriyow” yiraahdaa waa arrin la hubo. 

Haddaba maxay yihiin xiddadaan sidaas u adag oo aan la jari karini? Haddii ay janno ku gelayaan iyo haddii ay cadaab ku gelayaanba waxaa la isku raacay in ay soomaalidu qabiilka jecel yihiin, oo haddii ay qabyaaladda caayaan ay istustus been ah tahay, ee ay runtu tahay in ay 100% qabyaalada ama la qayliyaan ama ay la aamusaan! Waxaaba ugu daran midka cudurka la aammusa, sida uu Ismaaciil Cumar Geelle ula aamusnaa intii uusan ciddiyaha ku dagaallamin! 

Waxay dad badan oo soomaalida u fiirsaday sheegeen in waxa sidaas loo jecel yahay aan qarintooda guul lagu gaari karayn. Haddii la qariyo waxaa soo badanaya dhibtii, oo waxay noqonayaan dheri karaya oo hado la saaray! 

Sidaas markii loo qeexay waxaa loo maleeyey in ay fiican tahay in uu qabiil kastaa madax samaysto, dabadeedna ay madaxda qabiilooyinku sameeyaan wax soomaali la isku yiraahdo oo qaran ah, laakiin haddii qaran aan la fahmayn oo aan niyadda lagu wada hayn la iskula soo ordo markiiba colaad iyo wareer baa bilaabanaya. 

Madaxda qabiilooyinka waxaa laga wadaa madax aan caadoqaateyaal ahayn, isla markaas aan qabiilooyinka kale necbayn ee raadinaya in ay qabiilooyinku si daacad ah u wada dhistaan qaran sugan oo ka dhexeeya. Kuwaasi waa in aysan qabiilka iyo qaranka midna khayaanin ee ay karti u leeyhiin isu soo dhawaynta qabiilooyinka iyo ilaalinta xuquuqda guud. 

Waxaa xilligaan aad u badan dad calooshooda u shaqaysta oo aan soomaali iyo qabiil midna dan u hayn, kuwaas oo inta ay qabiilkooda ka tagaan qabiilooyin kale la qayila oo kuwaas kale qabyaaladdooda ku caawiya. 

Gabdhaha yaryarka ahi markii ay suuqa gelayaan waxay ka cararaan reerkooda, waxayna barafuun isu mariyaan dad aysan garanayn! Marka waxaa jira kuwa sheega in ay magacii ”soomaalinimo” ka dhexraadinayaan in uu nin qabiilkiisa u shaqeeyaa biilo, oo ay agtiisa maxaabbiis ku ahaadaan. Kuwa sidaas ahi qaran ma ay fahmin, isla markaas ma ay laha aragti dheer iyo dadnimo, ee waxay fahmi karaan qaadkooda iyo quudkooda maalmahaas ah. 

Shakhsiyaadka sidaas ahi waxay daliil ka dhigtaan in ay qaran sidaas ku doonayaan. Haddaba in uu qofku qabiilkiisa qabyaalad ku taageero iyo in uu qabiil kale qabyaalad ku taageero waxaa caqliga u dhow in uu qofku qabiilkiisa tolaysto, waayo natiijada uu gaarayaa mar kasta waa iska qabyaalad. Bal su’aashaad weydii qof Shiima ama Baraasiil ka yimid oo u fiirso jawaabta uu ku siiyo! 

Qarannimo lagu gaarimayo in hadba meel qaad iyo khamro loo doonto, oo lagu hoos qayilo nin tuug ah oo aan dan soomaaliyeed fahmi karin, haddana aan rabin dan soomaaliyeed ee cuqdad qabiil meel la fadhiya. 

Dabeecadda noocaan ahi waxay fogaynaysaa in ay qabiilooyinku heshiiyaan, waxayna fududaynaysaa in ereyga ”qaran” uu noqdo wax lagu qayilo oo ay dad maangaabyo ahi ku lebbistaan. 

Waxaa kuwaas caaqyada ah ka maqan in ay wixii diriray qabiilooyin ahaayeen, oo ay dagaallameen tolal uu iskaashi cuqdadeed ka dhexeeyo iyo tol kale. Haddaba markii la heshiinayo waxaa heshiiya dadkii diriray, oo hantidii ay kala boobeen isu celiya kuna heshiisa shuruudo iyo xeer muuqda oo miiggan, ee in uu qof caaq ahi ayaamo meelo ku soo qayilaa heshiis ma ay aha! 

Qabiilooyinka kala tegey oo mid kastaa meel gaar ah ku uruuray la isuguma soo jiidi karo cayaar iyo durbaan been ah oo loo tumo dad aan fiiro dheer lahayn iyo kuwii awal dalka soo kharribay. Marka ay qabiilooyinku isku soo noqonayaan waa in uu mid kasta hoggaaminayo qof ayaga ka mid ah, oo aan sida gabar suuqa gelaysa dhuundhuumanayn, oo aan geesaha fiirfiirinayn. 

Horta maxaa keenay in ay qabiilooyinku kala baydadaan oo ay iscolaadiyaan? Marka dadka dareenkooda la eegay waxaa shacabka ku jirta baqdin uu qabiil kastaa u qabo in uu mid kale xaqooda qaadanayo oo uu dabargoynayo. Intaas waxaa dheer in uu qabiil walbaa u malaynayo in la dulmiyey oo ay kuwa kale xaq uu leeyahay iyo degaan horay uga soo boobeen. 

Waxyaalihii hore haddii laga samri lahaa waxay qabiilladu ka baqayaan mustalbalka. Mid aan in uu qaran iyo dawlad helo rabini ma uu jiro, ee waxaa laga baqayaa in dawladda soo socota la isku dulmiyo ayada oo qabyaalad lagu hoos wado dantii qaranka oo ummadda ka dhexaysey. 

Haddaba baqdintaas maxaa lagaga dawoobi karaa? Qabiil kastaa wuxuu u baahan yahay in uu nabad helo iyo in aan xuquuqda uu qaranka ku leeyahay la seejin. Haddii uu intaas in uu helayo hubsado xamaasaddu waa ay qaboobi lahayd, oo carruurta dhalan doonta qabyaalad wax aan ahayn bay ku mashquuli lahaayeen. 

Qofka uu xanuunka qabyaaladdu hayaa waa in uu ogaado in qofka kale oo ka soo horjeeda qudhiisu uu jirradaas xun lafteeda qabo, sababtuna ay tahay in uu asaga ka cabsanayo, oo haddii ay cabsidaasi meesha ka baxdo uu qaranku cagodhiganayo. 

Cabsidaas in qabiilooyinka laga dhexsaaraa waxay u baahan tahay in dadka run loo sheego oo la tuso in ay qabiilooyinkii wax macquul ah ku heshiiyeen. Waxaa ugu culus in degaannada ay qabiilooyinku kala degaan mid kasta meeshiisa lagu xushmeeyo oo uu helo nabdgelyo muuqata oo ku kalsoonaan karo. 

Kalsoonida ugu weyn waxay qabiilooyinku maanta ku qabaan madaxweynaha iyo magaalomadaxda, waxaana aragtidaas xun keenay kacaankii oo muujiyey in madaxwenuhu uu yahay wax muhiim ah iyo in ay caasimadduu tahay meel muhiim ah. 

Aragtidaas ayaa weli maskaxaha shacab badan u xiran, waayo wax ka danbeeya ma ay arag oo waxay u qabaan in ay dawladnimadu tahay in madaxweyne la ammaano oo laga baqo iyo in magaalo keli ah la dhoobto. 

In uu madaxweynuhu qof dadka ka mid ah oo xafiis xafiisyada ka mid ah jooga yahay, caasimadduna ay tahay magaalo magaalooyinka ka mid ah ayaa waxay soo dhawayn kartaa in uu shacabku dareemo in uu dalka asagu leeyahay oo uu waajibaad iyo xuquuq ku leeyahay. 

Caasimaddu waxay magaalooyinka kale kaga duwan tahay in ay sida badan barlamaanka iyo dawladdu joogaan iyo in ay safaaradaha shisheeyuhu ku yaalliin, ee ma aha meel laga helo hanti iyo sharaf aysan ummadda inteeda kale heli karin. 

In ay magaalada dalka ugu weyn tahay iyo in ay midda ugu yar tahay mace ma ay leh, isla markaas in ay gobol shidaal ama beero qeni ku ah ku taallaa macne ma ay laha. Sidaas awgeed marka aad ereyga ”caasimad” maqashid waa in aad ka fakartaa in ay xafiifyada iyo dhismeyaasha qaranka u dhexeeya badankoodu ku yaalliin ee ha ka fakarin in ay tahay meel lagu cuno hanti dalka intiisa kale laga soo boobay iyo hanti debedaha laga soo baryey. 

Waxay dadka qaarkood rabaan in lagu ordo in qof tuug ah madaweyne loo magacaabo, tuug kale ra’iisulwasaare, oo ay ayaguna wasiirro ama safiirro ka noqdaan waxaas hungada ah oo la magacaabay! Haddaba hubka qabiilooyinku haystaan ma uu ha qaadi karaa tuug qaxooti ku ahaa dalalka galbeedka oo boorso sitaa?! Ma ay isu soo celin karaan dadka sidaas ahi kalsoonidii qabiilooyinka kala guurey? Imisa qori baa taal dalka Soomaaliya gudihiisa oo aan xukuumad ka amarqaadan? Dadka madaxweynaha magacaabayaa awood ma leeyihiin ay baahida jirta ku raadin karaan mase waa qaxooti iyo danyar aan wax weyn ogayn? 

Baahida ummadda soomaaliyeed ma aha in la yiraahdo ”hebel baa madaxweyne ah, hebelna waa wasiir”, oo ay qof ama labo tuugo ahi meelaha qaarkood lacago ay jeebkooda ku ritaan ka soo barbaryaan. 

Waxa ugu weyn oo maqani waa kalsooni iyo nabadgelo. Nabdgelyadu waxay ku xiran tahay in hubka ay qabiilooyinka ama shacabku haystaan ayaga oo raalli ka ah gacan dawladeed la geliyo. Marka ma tuug lacag iyo cunto raba oo aan hubkaba fahamsanayn baa nabad iyo kalsooni keeni kara? Ma qof aan labo jilib oo kala tegey xeel iyo xoog midna isugu soo jiidi karin baa lagu caawinayaa in uu tuugnimadiisa sii xoojiyo oo uu dadka isku sii diro? Waxyaalaha aan caqliga waafaqsanayni waxay sii fogaynayaan kalsoonidii iyo nabaddii qabiilooyinka. 

Inta ay dadka maskaxdooda colaaddu ka baxayso, oo kalaguurka laga soo kabanayo waxaa la cuskan karaa in awoodda ugu weyn ay yeeshaan degmooyinku oo dadka la tuso in uusan madaxweynuhu awood lahayn ee ay ayagu awood leeyihiin iyo in ay taladu degmadooda taal ee aan meel kale oo fog looga talin. 

Kalsoonidaas markii qofka la dareensiiyo waxaa ka jabaya xumaddii iyo shakigii uu qabiilooyinka kale ka qabey, wuxuuna markaas ka dib raadsanayaa shaqo uu noloshiisa ku socodsiiyo, waayo wuxuu joogaa dalkiisii oo nabad ah, oo uusan cidna u ciilqabin. 

Shaafici Xassan Maxamed

E-mail: mi99mosh@chl.chalmers.se

 QORAALADII HORE EE SHAAFICI