Dadka intooda badani waa ay hadlaan, laakiin haddii badankooda la weydiiyo “Waa maxay hadal?” waxaa laga yaabaa in ay qaar la soo boodi lahaayeen “Waa sharqan afka dadka ka soo baxda!”, markaasna “foori” iyo “qufac” waxyaalo ay ka mid yihiin baa hadal noqonaya.

Foorida iyo qufaca inta aan laga hadlin waxaa diimaha ku qoran in aysan dadka keli ahi hadlin ee ay jinniga, malaa’igaha iyo Rabbi hadlaan. Waxaa kale oo meesha ku jira in aysan qoraalladu ahayn sharqan afka dadka ka soo baxda, ayna hadal yihiin.

Haddaba hadal macnihiisu ma uu aha sharqan dadka afkooda laga maqlo, waayo arrimo badan baa diidaya in hadalka lagu macneeyo sharqan dadka afkooda ka yeerta.

Weligeen intii aynu garaadsanney waa aynu hadlayney, laakiin waxaa laga yaabaa in aynaan weli aqoon u lahayn hadalku waxa uu yahay! Sidaas darteed ayeynu maqaal lafoguran waxaynu kaga jawaabaynaa “Waa maxay hadal?”, taas oo aynu uga jeedno in ay dadku fahmaan wax kasta oo ay samaynayaan.

Maddaama uu hadalku yahay wax uu qof kastaa rabo waxaa fiican la barto waxa uu yahay. Soomaalidu waa dad hadal jecel haddana uu ku yar yahay qof hadalka xaqiisa siiyaa, waa dad siyaasadda aad ugu waashay haddana uu ku yar yahay qof siyaasadda yaqaan waxa ay tahay.

Maxamed Siyaad Barre intii uusan geeriyoon haddii la weydiin lahaa “Waa maxay madaxweyne?” waxaa hubaal ah in uusan jawaab sax ah keeneen, waayo runtii ma uu fahamsanayn waxa uu “madaxweyne” yahay! Haddii uu ugu roonaado wuxuu malaha ku jawaabi ”Madaxweyne waa oday ama habar la ammaano oo la waardiyeeyo, oo sawirkooda dukaan kasta la suro, isla markaas qofkii dhalliila la toogto!”.

Kuwa maanta jabhadaha burcadda ah hoggaamiya oo jecel in ay madaxweyneyaal soomaaliyeed sheegtaan, oo ay ka mid yihiin Cabdiqaasim Salaad Xassan iyo Cali Mahdi Maxamed haddii la weydiiyo “Waa maxay madaxweyne?” wuxuu midka ugu diricsani malaha oran lahaa “Waa nin jaakad suud ah xiran oo adduunka cawino ka barya, oo dalka Masar guryo badan ka dhistay, kaas oo markii uu hadlayo ku celceliya ereyada ‘siyaasi’ iyo ‘madaxweyne’ si loogu maleeyo in uu labadaas kalmadood asagu u qalmo, isla markaas daroogada iyo carruurta ka ganacsada”!

Qofku in uu wax uusan aqoon sameeyaa kuma ay koobna nafleydaas lunsan ee isku cayrsanaya arrin ay ku soo fashilmeen kuwo baadiyaysnaa oo hortood ku yaacay, kuna fadeexoobey.

Waxaa ceebaha noocaan ah wax ku leh dadka hadalka jecel, sida warxungeeyo xayn ah oo BBC ka sharqama iyo qofyow kale ee meelaha qaarkood laga maqlo ama laga akhriyo, oo uu afkoodu sida habuurgaal u daloolo, laakiin aan dareen iyo garasho u lahayn in ay ogaadaan “Waa maxay hadal?”, si ay u sameeyaan wax ay yaqaanniin.

“Afku rag uu daloolaa jiroo, lumay damiirkiiye”

Waa mir ka mid ahaa gabay uu tiriyey Caweer Xirsi-Carab, waxaana loo soo daliishan karaa qof kasta oo uu hadalkiisu afka keli ah ku kooban yahay, ayna muuqato in uusan ka fakarayn waxa uu ku hadlayaa sida ay u dhisan yihiin iyo ereyada ay ka kooban yihiin.

Dadku haddii ay og yihiin waxyaalaha ay samaynayaan waxay gaari karaan guul, laakiin haddii uu qof kastaa wax uusan ogayn iska sameeyo waxaa dhacaya guuldarrooyin nololeed. Tusaale yar oo uu nin oday ahi noo sheegay baynu ku xoojinaynaa in hawl kasta ay ka horrayso in uu qofka qabanayaa og yahay waxa uu samaynayo inta uusan asaga oo jaahil caaqa ah iska qardojeexin.

Oday qiyaastii 75 sannadood jirey oo waddan warshadaha ku horreeya 6 sannadood ka ahaa wasiirka arrimaha debedda ayuu ahaa, wuxuuna khudbad u jeediyey arday casharro siyaada ah ka dhiganayey meel jaamacad ah ee isla dalkaas ku taal. Asagu cashar ma uu dhigayn, ee wuxuu aragtiyaha ardada ku kobcinayey waayo’aragnimada uu ka soo helay shaqadii uu muddada dheer ku jirey.

Wuxuu ku dheeraaday in uusan qofka siyaasiga ahi u baahnayn in uu cilmi leeyahay, laakiin uu qofkii macallin ahi u baahan yahay in uu aqoon leeyahay. Wuxuu u arkay in uu siyaasigu u baahan yahay khabaar keli ah, oo uu ka wadey in uu og yahay dadka uu la kulmayaa sida ay u fakarayaan iyo in uu og yahay falalka uu samaynayaa saamaynta ay dadka ku yeelan karaan iyo waxa ay yihiin.

Intaas ka dib wuxuu ka hadlay wax uu asagu u yaqaan “dunida saddexaad”, wuxuuna sheegay in ay waddannadaas kharribayso in ay dadka badankoodu qabtaan wax aysan ogayn waxa ay yihiin iyo waxa ka iman kara.

Intii uu wasiirka ahaa wuxuu sheegay in uu la kulmay warriiro badan oo dalalkaas dawladohoodu u dhiibteen arrimaha debedda, wuxuuna sheegay in ay dhammaantood hal arrin ka sinnaayeen. Arrintaasi waa in uu qofku laan cilmi ah soo akhriyey, laakiin uusan war ka hayn sida ay u fakarayaan dadka uu la kulmayo iyo hawlaha uu qabanayaa waxa ay yihiin.

Labo wasiir oo ka kala yimid waddan carbeed iyo dal Laatiin Amerika ah buu tusaale u soo qaatay, wuxuuna sheegay in nimankaas malaha shaqada loogu dhiibey in ay haysteen shahaado jaamacadeed iyo in ay madaxweynaha ama qofkii magacaabay u garteen in uu booskaas iska taagnaado.

Midkii carabka ahaa wuxuu ka fakarayey in uu timir iibgeeyo, laakiin kama uu warqabin ninka uu la kulmay in uu ka yimid dad timirta cuna iyo in kale. Kii Laatiin Ameerika ka yimid wuxuu u qabey in ay dadku kala amarqaataan, oo hadalkiisu wuxuu ahaa “Sidaas iyo sidaas yeel, aan sidaas iyo sidaas yeelee!”, mana uu ogayn in ninka uu la kulmayo aysan shaqadiisu ahayn in uu amarqaato iyo in aysan arrimaha debeddu kala amarqaadasho ahayn.

Tusaalahaas waxaynu ugu dheeraannay in aynu ugu gogolxaarno in ay wax kastaa u baahan yihiin in uu qofka ka shaqaynayaa og yahay waxa ay yihiin inta uusan ku galgalan gelgelin dhooqo badan. Sida uu ninkaasi siyaasadda waddannadaas ugu dhalliilay in laga adeejiyey dad aan u qalmin waxaa ku hoosjirta in wax kasta ay hayaan dad aan ku fiicnay ama aan fahmayn waxa ay faraha kula jiraan, waana sababta malaha ay u noolaan kari waayeen.

Afrika waddan ka mid ah oo uu haysan jirey nin keligitaliye ah baa waxaa idaacaddii uu talisku ummaddiisa ku cabburin jirey waxaa loo dhiibey nin ay xukuumaddu u garatay, waxaana dabadeed ninkaas naynaas looga dhigay “Weriye ayaan kaa dhigi doonaa”!

Naynaastaas waxaa keenay in uu ninku aad u tumasho badnaa, oo uu gabdho aan waxba kala ogayn ku shukaansan jirey “Weriye ayaan kaa dhigi doonaa!”. Degmooyinka iyo tuulooyinka dalka ayuu inta uu ku soo wareego wuxuu ka soo kaxaysan jirey gabdho uu mid kasta ka helay sida ay u seexato, oo aan qalin iyo oraah toonna ku suubbanayn in ay hadlaan.

Haddaba shukaansiga uu ninkaas qooqani xilkii la saaray dhaafsaday ayaa dhaama qabyaaladda cuqdadda iyo jahliga riman, iyo weliba shukaansiga caaqnimada ah ee maanta la isku walaaqayo, oo hadalkii soomaalida xiise iyo xallad ka xayuubiyey!

Hadalku sharqan ma aha ee waa tillaabooyin ay maskaxdu qaaddo markii uu qofku rabo in uu cid kale dareenkooda wax ka beddelo. Heerarkaas ay maskaxdu marto oo uu macnahoodu “hadal” tahay waxaa weel u ah xasuusta, oo aragtida guud, dhismaha hadalka iyo ereyada lagu aslo ee ay maskaxdu qorshaysay waxay ku shubataa weelkaas xasuusta, waxaase laga yaabaa in uu qofku warqaad ku qorto tillaabooyinkii ay maskaxdiisu qaadday.

Kaydkaas xasuusta markii uu hadalku ka soo baxo wuxuu u gudbayaa intii maqashay xasuustooda. Sida uu hadalka ay dadku maqleen ula culus yahay baa laga yaabaa in uu xusuustooda iyo dareenkooda raad ugu reebo.

Marka uu hadalku dadka maqlay xasuustooda taabto waxay ku sameeyaan fasiraad, oo mid kastaa sida uu u turjumtey buu u qabaa sidii hadalka loola jeedey, wuxuuna fasiraaddiisa u kaalmaystaa dareenkiisa u gaarka ah iyo waxyaalihii awal maskaxdiisa ku jirey.

Haddii ay qofka maskaxdiisa hore ugu jireen waxyaalo ay la tahay in ay ka hor imanayaan hadalka uu eegga maqlay waxaa laga yaabaa in uu fasiraad xun qaato, waxaase dhici karta in uu leeyahay dareen qofnimo oo u sheega in waxyaalihii hore ay ka liteen hadalka cusub.

Fasiraadda hadalku waa waxa ugu weyn ee keena ismaandhaafyada iyo dagaallada, waxaana la sheega in uu yar yahay hadal dantii loola jeedey loo fasiraa. Qof kastaa wuxuu sida badan isu qabaa in uu fahmey hadal uu maqlay, haddana dadkii kale ee maqlay mid kastaa wuxuu haystaa fasiraad heerkiisa waafaqsan, oo uu iskula fiican yahay.

Waxyaalaha awal maskaxda ku haydsanaa waa arrinta ugu daran ee hadalka cusub u diidda in uu ku nasto oo uu qanciyo xasuusta qof maqlay. Weliba muddadii ay waxyaalaha hore maskaxdu ku qanacsanayd haddii ay dheerayd hadalka cusubi xasuusta sahal kuma uu geli karo, waana arrinta keenta in ay dadka waaweyni isku qallajiyaan khuraafaadkii ay weligood rimmanaayeen.

Intaas yar waxaynu ku ogaanney in hadalka iyo maqalka labaduba ay dugsadaan xasuusta, oo qofka hadlayaa wuxuu weelkaas ka soo shubayaa wax uu awal ku kaydsaday, halka uu midka maqlayaa difaac iyo kaydin isku dhexwado.

Qof kasta oo hadlayaa wuxuu malaha rabaa in uu tillaabooyinkaas qaado, laakiin natiijooyinka hadalka ee ay maskaxda dadku keentaa aad bay u kala duwan yihiin xagga hindisaha, xagga qaabka, xagga dhismaha iyo xag kasta.

Waxaynu og nahay in xisaabta qofkii ku takhasusay uu dareen sare u leeyahay sidii u qaadi lahaa tillaabooyin qurxoon oo aan meelna ka qalloocnayn, oo uu dabadeed hubo in uu gaarayo guul uu maskaxda ku sii hayo oo sidii dhabbe cad hortiisa uga muuqata.

Waxaa qofkaas ka duwan arday aysan xisaabtu maskaxdiisa raad ku lahayn, oo aan garanayn dhankii uu tillaabada kowaad u qaadi lahaa iyo sidii uu ugu sii gudbi lahaa tillaabooyin uu guul ku gaaro. Ardaygaasi ma uu daawan karo mustaqbalka hawsha uu faraha kula jiraa in uu guul yahay iyo in uu guuldarro noqonayo, laakiin wuxuu rabaa in uu wax qabto, oo waa uu iska damagsanayaa.

Cilmigaas cilmi la mid ah ayaa hadalka dhexdiisa ka jira, oo dad baa tillaabooyinka u qaadaya meel u muuqada. Baaraandegga tillaabooyinkaas loogu diyaargaroobo laftiisa ayaa lagu kala cilmi badan yahay, oo dad baa guulaysta, laakiin ay guushoogu ku xiran tahay in ay helaan xilli dheer oo ay hadalka ku bisleeyaan.

Doodaha degdegta ah oo aan la isu naxayn markii uu qofku ku jiro ma uu haysto xilli dheer ee uu kaga baaraandego hadal uu ku guulaysto, waayo waxaa ku imanaya arrimo lama filaan ah ee u baahan tillaabooyin dhaqso leh. Haddaba waxaa jira dad tillaabooyinkaas hadalka ee degdegta ah aan ku saxan oo heerarkii ay guusha ku gaari lahaayeen cilmi u leh sida uu macallinka sayanisku cilmi ugu leeyahay xisaab kasta oo kedis ah oo lagu luggoynayo.

Culimada hadalka ku xeeldheeri waxay isku raaceen diyaarinta iyo sheegida hadalku in aysan kala sahlanayn, waxayna khubaro waaweyni caddeeyeen in markii hadal la jeedinayo uu codka dadku uu yahay qalabka ugu weyn ee istaajiya hadalka. Sidaas awgeed ayuu sawdka dadku abuur ahaan u kala tayo sarreeyaa, isla markaas waxaa la sheegaa in la baran karo sidii uu qofku u hagaajin lahaa codkiisa iyo qaabka uu hadalka isu raacraaciyo.

Barashadaas waxaa laga wadaa in qofkii codkiisu dabiici ahaan u fiican yahay uu sii hagaajin karo qaabka uu u hadlo, isla markaas uu midkii aan codfiicnayni sidiisa si dhaanta u gudbi karo. Waxbarashada oo dhan baa sidaas ah oo qof kasta waxay ka korisaa sidii uu ahaa. Siyaasadda nacas jaamacad uga soo baxay waxaa ka badin kara mid aan wax badan badaran oo dareemaya sida bulshada loo saameeyo, hadalkuna waa sidaas oo kale oo barasho iyo abuur labadaba wax baa lagaga faa’iidi karaa.

Markii la hadlayo in dadka lala hadlayo la qanciyo kuma ay filma in laga hadlo arrin oo hadalkii la diyaariyey la taxo, ee waxaa qancinta qaybaha ugu muhiimsan ka qaata sida ay codka iyo dhaqdhaqaaqa hadalku yihiin. Labo erey baa mar waxay ku fiican yihiin in dhaqso la isugu dhaweeyo, marna waxay ku qurxoon yihiin in la kala fogeeyo, isla markaas in erey si adag loogu dhawaaqo iyo in la dabciyo waa in uu qofka hadlayaa dareemi karaa saamaynta ay ku yeelan karto dareenka dadka maqlaya.

In hadalka dhegaysigiisa laga caajisaa kuma ay xirna in aan laga helin arrinta uu hadalku ku saabsan yahay oo aan la jecnayn, ee sida loo sheegayo ayaa ka muhiimsan mawduuca uu hadalku ku saabsan yahay. Luqadda in uu qofku kala beddelo, oo uusan ereyada iyo ujeeddooyinka si la dareemi karo ugu noqnoqon iyo in uu codka noocyeeyaa waxay soo dhawaynayaan in dhegaha loo raariciyo oo aan laga caajisin.

Qof kasta ee hadlayaa wuxuu rabaa in uu helo natiijo fiican ee hadalkiisa ka dhalata, waxayna arrintaasi la mid tahay in uu qofkii muraayad isku eegayaa rabo in ay maddaraddu tusto asaga oo qurxoon. Haddaba inta aan muraayadda qurur laga raadin waa in uu awal qofku qurux lahaa ama uu isqurxiyey. Hadalka laftiisa waa in uu qofku quruxdiisa fahmaa inta uusan dadka ka sugin in ay u soo celiyaan faham iyo dareen uu ku qanco. Sidaas darteed dadka iyo muraayadahaba waxaa malaha ka soo noqonaya wixii loo soo bandhigay.

Maqaal hore ee ahaa “Aftahmo iyo afjuxuunsi” iyo midkaanba waxaynu ku celceliney codka iyo hakaddada hadalku in ay mudnaan weyn leeyihiin xagga saamaynta dhegaysteyaasha, waxaana halkaas ka muuqda in waxa la maqlo macaankoodu uusan mawduuca ay yihiin ku xirnayn ee uu jiro dhadhan kale ee soo jiida dareenka dadka.

Haddaba markii uu qofka hadlayaa rabo in uu dadka ka farxiyo ama uu ka qosliyo waa in uu dabeecadda hadalka oo dhan geliyaa farxad, oo waa in uu tartiib u hadlaa asaga oo hadalka nadiif ka dhigaya, ereyadana kala durkinaya. Haddii uu xanaaq iyo caro dadka ka raadinayo waa in uusan ereyada dhexdooda ku xuurtiran ee uu darandoorri u hadlaa. Haddii uu cid ammaanayo ama uu raalligelinayo waa in uu codka gaabiyaa oo jilciyaa oo dhuubaa. Haddii uu waano, talo, ballanqaad iyo tacsi ka hadlayo waa in uu codkiisa weyneeyaa, waana in uu sawdka ka muujiyaa in ay dhab ka yihiin arrimaha uu sheegayaa.

Culimo waaweyn baa waxay qabaan in hadalka aqoontiisu tiirarka cuskato ay ugu weyn yihiin labo arrimood oo kala ah in uu qofku aad u khiyaali badan yahay, oo uu togagga hadalka iyo khiyaaliga xuli karo iyo in uu khiyaaligaas u jili karo sida ugu macaan ee ay dareenka dadka ugu fuli karaan.

Togagga hadalka iyo khiyaaliga inta uusan qofku jilin waa in uu dareenkiisa geliyaa in ay run yihiin waxa uu jili doonaa. “Run” marka aynu leenahay kama aynu wadno runta ay dadka caadiga ahi isla yaqaanniin ee waxaaynu uga jeednaa in uu rumaysto in ay fuli karaan khilaayiga iyo jilitaanku oo ay dareenka dadka buuxin karaan, oo waa in uu qanco qofka hadalka fulinaya laftiisu.

Dadka cilmiga hadalka ku talaxtegey waxaa ka mid ah mudane Kurt Johannesson, wuxuuna yiri: “Qofku wuxuu dad qancin karaa markii uu asagu qanco”, waana runtiis oo markii uu qofku ogaado in uu hadalku geli karo dadka dareenkooda waxaa u kordhaya qancitaan uu jilitaanka hadalka ugu dhiirranayo si ka xooggan sidii uu ahaan lahaa haddii walaacsan yahay.

Maqaalkii hore waxaynu ku soo aragnay in ay aftahmada tiirarkeedu jirka qofka ku qotomaan, oo uu hadalku kaalmaysto ama eedo sida uu yahay jirka qofka jeedinayaa. Wajiga ayaa ugu daran meelaha markii hadal la jeedinayo u baahan in ay raacraacaan midabbada codka iyo oraahaha. Indhuhu codka waa ay ka daran yihiin marka uu qofku hadlayo, waase haddii ay si habboon u waafaqaan hadalka, isla markaas jirka kale laftiisu haddii uu kalmadaha ula socdo qaab dareenka dadka taaban kara wuxuu ka mid yahay qalabka hadalka lagu hirgeliyo.

Qaab kasta ee ay gacnaha qofku u laabmi karaan ama ay samayn karaan wuxuu saamayn karaa dareenka dadka haddii lagu beego hadal iyo xilli ku habboon, sidaas awgeed in dhaqdhaqaaqa jirka dadka dareenkooda lagu beddelaa waxay ka daran tahay in dhawaaq hadal keli ah la sameeyo.

Tusaaleyaal yaryar ee indhaha baarkooda ku saabsan ayeynu ku nasanaynaa. Haddii uu qofka hadlayaa indhaha baalashooda kaduudo ama uu isku dhaweeyo waxay ka caawinaysaa in ay dadku moodaan in uu caraysan yahay. Markaas haddii uu ereyo xanaaq huwan oo isku dhowdhow sheego waxaa dadka dareenkooda gelaya ciil ama caro.

Indhaha baalashooda haddii qofka hadlayaa uu hoos u dhigo oo uu ereyo tiiraayo ku dhafan tahay jiidjiido waxaa dadka dareenkooda gelaysa murugo. Haddii uu qofku indhaha baarkooda kor u qaado oo uu ereyo farxad leh sheego waa lagu raaxaysanayaa.

Ninkii gabar shukaansanaya waxaa u fiican in uu maalmaha hore indhaha baalashooda kor u qaado, oo uu ereyo farxad leh ku badiyo, waayo in uu gabar ku cusub indhaha baalashooda isku dhaweeyaa waxay gabadha dareenkeeda gelinaysaa in uu xanaaqi yahay. Haddii gabar wiil ay jeclayd uu indhaha u kaduudo waa in ay indhaha baalashooda hoos u dhigto oo ereyo tiiraayo leh tiraahdo, waayo heeshiis iyo xikmad midna ku ay heli mayso in ay ayaduna indhaha kaduuddo.

Qofka kula hadlaya in aad hadalkiisa ka rumaysatay iyo in aad ka beensatay in uu kala garan waayo haddii aad rabtid indhaha baalashooda lama xasiliyo ee kor iyo hoos baa loo wadwadaa, waayo in hal mar kor ama hoos keli ah loo qaadaa waxay ka jurjumaysaa in aad oggolaatay ama aad yeeshay. Sidaas awgeed haddii aadan arrinta daacad ka ahayn indhaha baalashooda lama joojiyo lamana kaduudo ee waa la dhaqdhaqaajiyaa.

In aad arrin ku yaqyaqsatay ama aad yasaysid ama aad shuuftey indhaha lagama garan karo, ee bushumaha iyo sanku waxay dadka u qabtaan hawlo badan oo aan ahayn in wax lagu ursado ama lagu dhunkado, hadalkaaga iyo faduushaada qayb weyn bay ka taakulaynayaan haddii aad ereyo ku habboon ku aaddisid.

Jirka oo dhan iyo weliba dharku waxay hadalka ku sameeyaan saamayn aad u weyn, sidaas darteed adiga oo qoslaya lagama hadlo arrin murugo leh, waayo waxaa laguu malaynayaa qof liid ah ee iska nacnac leh.

Nin ka mid ahaa dadka hadalka soo dabaalbaray oo magaciisa la oran jirey Quintilianus baa wuxuu sheegay qaab guud ee uu qofka hadlayaa u istaago oo uu jirka ka dhigo markii uu rabo in uu hadal jeediyo, oo uu taagan yahay.

Wuxuu yiri: “Waa in uusan qofka hadli doonaa meelna iska qalloocin ee uu toosan yahay. Cagaha waa in uu si fiican oo siman u dhigaa, waana in uu lugaha xoogaa kala durkiyaa ee uusan isku dhejin, oo uu midda bidix xoogaa soo hormariyaa, lawyadana waa in uu toosiyaa, laakiin uusan togin. Garbaha waa in uu aad u jilciyaa oo uusan iskojin, wajiguna waa in uu daacad caadi ah ka dhigaa. Gacnaha waa in uusan jirka ku lammaanin ee uu xoogaa iska durkiyaa, isla markaasna uu bidixda in yar soo horamariyaa. Markii uu hadalka bilaabo waa in uu jirka iyo hadalka iswaafajiyaa, waxaana dhaqanxumo ah in uu cirka eego, in uu wajiga meermeeriyo, in uu islafiini muujiyo iyo in uu indhaha baalashooda kaduudo si ay dadku u moodaan qof miiggan. Jirka nuuxnuuxsigiisa iyo hadalku waa in ay isu dheellitiran yihiin.”

Talooyinkaas uu Quintilianus bixiyey waxaa ka dhadhamaya in ay foorjada iyo istustusku hadalka dilaan, oo jirka iyo codkaba waa in uu qofku si dabiici ah uga faa’iidaysto. Mar uu caalimkaasi ka digey in dadka xalladda jila ama riwaayadeeya ay hadalka iyo qaabkiisa adkeeyaan ayaga oo qorux ka raadinaya waxaa la moodaa in uu ogaa soomaali badan ee allifaad lagu hafraa sida ay u kharribeen hadallo ay soo bandhigeen.

Dad soomaali ah loo qabo in ay hadal xallad leh sameeyaan baa waxay isku mashquuliyaan sidii ay hadal aysan dadku fahmayn ugu soo bandhigi lahaayeen, oo waxay u qabaan in uu allifaadda macneheedu yahay in la sheego waxyaalo aysan dadku la fahmayn.

Soomaalida maansada tiriya qaarkood waxay xil iska saaraan in aysan dadku fahmin waxa ay sheegaan, sidaas oo kale kuwa riwaayado naftooda ku hafraa waxay soo uruursadaan hadallo xujo ah oo aan xallad noqon karin.

Qaar gabya oo ay shacabku magacooda yaqaanniin waxay guuxa luuqdooda ku dhexqariyaan hadallo aan jirin, oo waxaa la moodaa in aysan cidina la xisaabtamayn. Tusaale ahaan waxaad maqlaysaa kuwo oranaya:

”Geel galabcarraabo ah hadduu, goola galaloodo”

Waxaas oo kale cajalado ay ka buuxaan bay dad caamo ahi iska dhegaystaan, waxaana jira dad bulshada dhexdeeda kaga soo caanbaxay waxyaalo sidaas ah, waana nasiibdarro in uu mujtamicu sidaas u dimman yahay. ”Goola galaloodo” af soomaali jira ma aha, waxaase laga yaabaa dadka aan afka ku fiicnayni in ay moodaan in qofka waxaas ku hadlayaa uu yaqaan af soomaali aysan garanayn oo ay iska dhegaysaan ayaga oo mahadinaya.

Soomaalidii hore sidaas ma ay ahayn oo qofku wax kasta ee uu sheegaa waxay ka koobnaayeen ereyo af soomaali ama af kale ka soo jeeda oo uu rakibkoodu macne buuxa samayn karo, laakiin laga soo bilaabo toddobaatanaadkii waxaa cajalado laga buuxiyey waxyaalo mucjiso ah, waxaana ummadda dhexdeeda ka soo ifbaxay niman mirkooda maanso uu qaar uu ereyo yahay qaarna uu yahay guux maran ama ereyo aan jirin.

Waxaa kale oo soo batay kuwo taxaya hadallo ay ereyada ay ka kooban yihiin af soomaali yihiin, laakiin aan macne iyo nuxur midka ummadda u soo kordhinayn, oo laga yaabo in ay uga dan lahaayeen in ay dadka aan afka ku fiicnayni moodaan in ay mucjiso dahsooni hadalkooda ku duugan tahay.

In uu qofku luuq maran la guuxo asaga oo aan ereyo sheegin iyo in uu isu geeyo kalmado aan faa’iido lahayn waxaan markii hore u maleeyey in ay daroogooyinku keeneen oo ay dadkaas dhoodhoo lihi cajaladaha duubayeen ayaga oo siraadanaya, waayo soomaalidii hore qaad iyo khamro ma ay isticmaali jirin, hase yeesho ee waxaa taas diidaya in ay dadka Ruushku aad khamrada u cabbaan, haddana uusan qofkooda maansooda iska guuxin ee uu ereyo macne samaynaya ku hadlo ama uu qoro.

Waxaynu marmar badan ku celceliney in ay codkarnimadu tahay in uu qofku u hadlo sida ugu faseexsan ee ay dadku hadalkiisa ugu qanci karaan. Sidaas darteed qof kasta ee inta uu qaad ama khamro qol yar la galo waxyaalo aan faxeex ahayn dadka u soo bandhigaa wuxuu waayayaa sifada codkarnimada, waana afgarooc aan caqli badnayn.

Kuwaas kharriban waxaa ka sii daran dad aan isku kalsoonayn ee BBC laga shaqaaleeyey intii uu kacaankii dhintay ka dib. Dhibaatada dadkaas badankooda haysataa waa in aysan isku kalsoonayn, oo aysan af soomaaliga ugu hadli karin sida ay hooyooyinkood ugu hadli jireen ee ay qof meesha kala shaqeeyaa sida uu u hadlo isku kallifaan, dabadeedna ay dhegaysteyaashu ku qoslay niman konton dhaafay ee haddeed afka qalqalloocinaya.

Magaalada Saylac ee Soomaaliya ugu geesaysa waxaa ka jira lahjad malaha u gaar ah oo tusaale ahaan waxaa ka mid dhismeyaasha lahjaddaas ”Waxoogaa yar uun ka dib” iyo ”In aanay dedaalin”. Ninka BBC tifaftiraha looga dhigay iyo mid Cabdiqaasim caashaqsan ee Xasan Bariiso la yiraahdaa waxay dhismeyaasha Saylac sidaas looga yaqaan ugu soo barbaareen ”Walax dhinne ka dib” iyo ”In eyan dadaalin”.

Haddaba malaayiin qaab ee Soomaaliya geeska ugu fog lagaga hadlo ayey labadaas ruux iyo kuwo kale naftooda ku kallifaan sidii ay ugu dhawaaqi lahaayeen, waxayna u qabaan in ay kuwa la midka ah ee meesha kala shaqeeyaa ka fiican yihiin, waana arrin laga yaxyaxo marka ay sida qaldan ugu dhawaaqayaan ”Waxoogaa yar uun ka dib”, waayo ”Fardo aadan lahayni lugaha ayey kaa kala fogeeyaan” waa maahmaah soomaaliyeed.

Waagii ololaha af soomaaliga la wadey buu nin wuxuu sabuurad ku qoray ”Hal jabtay oo geelii ka hadhay”, wuxuuna ardada ka codsaday in ay akhriyaan. Markaas ayuu arday ka mid ahaa wuxuu yiri ”Hal jabtey oo geelii ka hertey”, waxaana canaantay macallinkii oo yiri ”Waxa meesha ku qoran akhri!”.

Ardaygii buuggiisii buu iridda kala baxay asaga oo leh ”Afkii hammartey in aan qoraan maha u imaadey”. Ardaygaas inta la soo qabtay baa xabsi loo taxaabay, waayo waxaa isku jilib ahaa macallinka iyo madaxweynaha!

Ninkaasi boqolkiiba boqol ayuu ka caqli badnaa kana karti fiicnaa kuwaas haddeer afka qalqalloocinaya, waxaase yaab leh in uu BBC tifaftire u yahay nin ”Waxoogaa yar uun” sidii uu ugu dhawaaqi lahaa la rafayaa! Keligiis ma aha ee dhammaan shaqaalaha cusub ee idaacadaha waxay dhibaato weyni ka haysataa sidii ay carrabkooda iyo bushumahooda u waafajin lahaayeen ereyada ”aanay” iyo ”aanu”, waayo dabankoodu kuma ay kalsoona in ay sidii ay horay ugu yaqiinneen (”eyan ama aysan” iyo ”uusan” ugu dhawaaqaan!

Waxyaalihii in laga fakaro loo baahnaa bay dadka sidaas u liitaa garabmarayaa, oo waxay ku tabobaranayaan hawl aan dan ahayn. Khaladaadka ka buuxa afka idaacadaha lagaga hadlo oo weliba ku sii faafaya baa la rabey in wax laga qabto ee in uu qof mid kale lahjaddiisa la kufkacaa waxay muujinaysaa in aysan soomaalidu nolosha fahmin.

”Ninkaas” iyo ”ninksaasi” qof aan kala aqoon farqiga u dhexeeya ayaa wuxuu la hadlayaa malaayiin dad ah markaas ayey carruurta soo koraysaa laaxin foolxun xambaarsanayaan. ”Iyada oo uu markaasi socdo shirkii soomaalidu” ayaad maqlaysaa maalin kasta iyo habeen kasta! Bal ”Markaasi” maxaa meeshaas geliyey? Waxaa meeshaas geliyey dad afka ka hadla ee aan maskaxda ka hadlin, oo aan qaadi karin masuuliyad ah in ay bulsho la hadlaan. Isku kalsooni iyo aqoon midna in uusan jirin baa halkaas ka muuqata, oo afka ayaa daloola, maskaxdu waa ay daboolan tahay.

 QORAALADII HORE EE SHAAFICI

Shaafici Xassan Maxamed

E-mail: mi99mosh@chl.chalmers.se

 

Faafin: SomaliTalk.com | Feb 22, 2004

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan