Waxaa bilihii la soo dhaafay idaacadda BBC laanteeda afka soomaaliga laga buufinayey guubaabooyin aan aayaha Afrikada bari u fiicnayn, oo jirro qabiil iyo cuqdad liidnimo ah salka ku haya. Muddadii hore oo aysan dagaallada beeluhu xoogga u bilaaban, ee uu ninka keli ahi ummadda ceejinayey waxaa Soomaaliya ka jirey warbaahin aan danaha shacabka loogu shaqayn ee qof gaar ah lagaga farxin jirey. Waxaa warbaahintii dalak ka jirtey goor danbe laga garab furay, oo soo kordhay, idaacado mucaarad oo lagaga nixin jirey jaalle Siyaad, oo ay u shaqaynayeen idaacado asaga ka qosliyaa.

Taariikhda idaacadahaas iyo taariikhda BBC midna in aynu baarno qoraalkaani uma uu socdo, oo waxaynu taariikhahaas ku soo koobaynaa in markii uu kacaankii geeriyoodey ay soomaalidu si fiican qabyaaladdii laga cabburiyey uga dhergeen. Dalka kuwa isku laaya waxaa ka qabyaalad iyo cuqdad badan kuwa BBC ka shaqeeya iyo qaxootiga ku baahsan daafaha caalamka.

Marba qabiil in ay BBC gaar ugu eexataa waxay ku xiran tahay hadba tirada qabiilka loo eexanayaa uu shaqaaleheeda ku leeyahay iyo in ay ku bataan shaqaale ka soo jeeda beelo uu iskaashi ka dhexeeyo colaadada Soomaaliya. Dabeecaddani yaab ma leh marka fakarka soomaalida la eego, oo janannadii iyo madaxdii sare ee dalka soo maray haddii ay beelohoodii kala aadeen ma wiil yar oo idaacad ka shaqeeya ayaa qabyaalad iyo eex ka dhawrsan kara?

Labo arrimood baa waayadaan waxaa la moodaa in ay BBC si maddaalenimo ah ugu mabeen, oo ay ummadda inteeda xilkaska ah ku yaqyaqsadaan sida ay uga fuqi waayeen labadaan arrimood oo xinka qabyaaladda xiriirka la leh. Midda kowaad waa in lixdamaadkii beel Soomaalida ka mid ahi jagooyin ay lahaayeen la seejiyey, oo ay beelaha kale qabiilkaas eed ka galeen. Guubabadaasi waa xumad qabiil oo ka soo butaacda dhowr qof oo laanta BBC jooga ayna u oggol yihiin dhawr kale oo uu iskaashi xumadeed ka dhexeeyo.

Midda labaad oo qabyaaladda cuskani waa in dib loo soo nooleeyo dagaalladii muddo fog dhexmaray Soomaaliya iyo Itoobiya si loogu qanciyo kooxaha uu Cabdiqaasim agoorka u yahay, oo la moodo in ay Itoobiya haddeer barteen.

Inta aynaan arrintaan macaanka badan ku nuuxnuuxsan ayeynu xoogaa ku nasanaynaa qiso aynu ku faraxno oo uu noo soo sheegay nin qoraa ah oo dhawaan gaarey daarta Bush house. Wuxuu qoraagu meeshaas u aadey in uu su’aalo soo weydiiyo dadka raadiyahaas laga maqlo. Su’aalihii waxaa ka mid noqotay arrin ay la yaabaan dhammaan dadka soomaalida ahi. Arrintu waa in uu waa hore dhammaaday xilligii uu Ismaaciil Cumar Geelle Cabdiqaasim u qorsheeyey in uu sheegto madaxweyne, haddana ay BBC weli ku sheegaan madaxweyne. Haddaba su’aashaasi waxay ahayd ”Goorma ayey BBC joojin doontaa in ay Cabqaasim ka dabawadaan wax uu cimrigoodii go’ay?”.

Qoraagii loogama jawaabin su’aashii, waxaana si qayaxan loogu sheegay in ay maqan yihiin qabiilkii u jawaabi lahaa! Qoraagii waa u qaadan waayey in su’aalaha BBC la weydiiyo hab beeleed lagu qaysado, wuxuuna soo xasuustay hadal aan dhawr sano ka hor oran jirey oo ahaa in aan anigu laba meelood weligay aadayn. Labadaasi waa BBC iyo Buurkaroolle. Qoraagii wuxuu asaga oo naxsan bilaabay dood uu ku sheegay in aysan macquul ahayn in jawaabaha BBC qabiil lagu saleeyo, waxaana loo arkay nin aan xaaladda soomaalida la socon oo qarwaya. Waxaa lagu yiri ”Inta uu qabiilkii kuu jawaabi lahaa imanayo waxaad ku sugi kartaa su’aalo Soomaaliland u saabsan”. Wuxuu qoraagu noogu dhaartay in ragga waxaas ku hadlaya uu ku yaraa nin aan bidaar iyo cirro madaxiisa kharribin.

Dooddii qoraaga oo socota ayaa waxaa soo galay labo wiil oo af soomaali iyo sawaaxili midba mar ku hadlaya, waxaana qoraagii loo sheegay in ay wiilashu qabiilkii su’aasha xaqa u lahaa ka dhasheen, oo uu mawduuciisa wax ka weydiin karo. Wiilashii waxay qoraaga u sheegeen in uu qabiilku madax leeyahay wuxuuna mid jeebka kala soo baxay telefoonka la qaato, wuxuuna wacay wiil kale oo uu qoraagu wixii beesha ku saabsan weydiin karo.

Jawaabtii qoraaga la siiyey waxay noqotay in uu Cabdiqaasim 21 sano madaxweyne ahaan doono, wuxuuna qoraagu u qaatay in ay soomaalida qaarkeed u qabaan in madaxweynenimada cimrigeedu uu yahay 21 sannadood.

Arrintaan waxaa la yaabi kara qof aan soomaali aqoon, laakiin waxaa ka sii yaab badan in dhawaan Cabdiqaasim la weydiiyey arrimo la xariira dagaalkii 1977. Muddadii dheerayd oo kacaanka wuxuu Cabdiqaasim taagnaan jirey guriga habar Khadiijo, ee goorma ayuu dagaal iyo xaajo rag ka qayb galay? Saraakiishii arrimahaas xog’ogaallada u ahaa oo jooga miyaa guryaha, xaasaska iyo carruurta wararkii ciidankii Jigjiga iyo Godey la weydiinayaa?

Maqaalkaan xooggiisu wuxuu ku saabsan yahay waxyaalo aan jirin oo uu BBC u sheegay sarreeyeguud Maxamed Cali Samatar. Waxyaalahaasi waxay u kala baxaan kuwo aan in laga dabo hadlaa macne weyn lahayn iyo kuwo in laga daba hadlaa ay xaq tahay, oo been xun ah. Arrimaha badan oo been ah, laakiin aan cidna wax yeelayn waxaa ka mid ah in uu Samatar ninka kowaad galay saraakiishii Talyaani wax ku soo bartay 1954-1956. Runta haddii loo hadlo wuxuu Cali Samatar noqday ninka labaad, waxaana taas ka marag ah raggaas inta ka nool iyo wixii muslimiin ah arrimahaas wax ka ogaa.

Arrintaani muhiim ma aha, waxaana sidaas oo kale aan culays weyn lahayn beentii ahayd in markii saraakiishii la shaqogeliyey Cabdullaahi Yuusuf Jawhar loo dhiibey. Runta haddii loo hadlo weligiis Cabdullaahi Jawhar looma dhiibin, ee wuxuu Samatar isku qalday Jawhar iyo Baydhabo.

Waxaa kale oo beenaha aan muhiimka ahayn ka mid ahaa in uu Samatar ku dallacay dagaalkii lixdamaadkii dhexmaray Soomaaliya iyo Itoobiya, oo uu billado ku qaatay! Haddii Rabbi laga baqayo qofna dagaalkaas kuma uu dallacin, oo dallacaad laguma helin dagaalkaas. Isla markaas waxaa billado helay saddex qof keli ah, kana mid ma ahayn Maxamed Cali. Ciidamada hal sarkaal baa billad ku qaatay dagaalkaas, hooballadana gabar, nin weriye ahina billad buu helay. Cali Samatar waxba ma uu helin, waan ka xumahay!

Waxaynu intaas uga sii gudbaynaa arrimo uu Cali Samatar aad ugu qaldamay, oo ka waaweyn kuwaas aynu soo sheegnay. Wuxuu sheegay in maxaabbiistii Itoobiya laga qabtay ay 6000 oo ciidan ah ka badnaayeen, kuwa soomaalida laga qabtayna ay 70 ahaayeen. Waxaa la moodaa in uusan Samatar ku xisaabtamayn in ay maqlayaan saraakiishii ciidanka iyo dadkii arrimaha u dhuuldalooley. Horta waxaaba ceeb aan macquul ahayn ah in labo dal oo diriray mid 6000 laga qabto, midna 70. Runtii waa ay jirtey in ay maxaabbiista Itoobiya laga qabtay ka badnaayeen kuwa soomaalida laga qabtay, hase yeesho ee dadkii ay soomaalidu soo xarraaseen wax ciidan ahi waa ay ku yaraayeen.

Magaalo kasta ama beer walba oo ay soomaaligu maraan waxay iska soo xaaqayeen dumarka iyo dhallaanka. Siiba ciidamadii xagga woqooyi ka hawlgalay ee soomaalidu waxay ku kaceen ceebo fuulaxun. Dad rayid ah baa xabsiyadii soomaaliya laga buuxiyey, waxaase intaas ka sii darnaa ciidamada dagaalka woqooyi lagu shubay oo u badnaa dad la soo qafaalay oo aan waxba kala aqoon. Waxaa soomaalida ka dhaadhacsanaa in qof kasta oo aan af soomaali ku hadlayni uu gaal yahay, uuna dhiiggiisu bannaan yahay, haddana in dumarkooda la kufsadaa ay bannaan tahay! Markaas ayaa qomiyado badan oo asahaata oo ku dhaqnaa dhulkii cagta la mariyey waxaa lagu sameeyey waxyaalo aannu ka xishoonaynu in aan halkaan ku qorno. Waa waagii uu baxay hadalkii ahaa ”Illaa dumarka gaaladu markii loo tegayo waa ay ashahaataan!”.

Kufsigii ay ciidamada soomaalidu waagaas bilaabeen waa loo macaansadey oo wuxuu markiiba ku baahay gobollada Soomaaliya qaarkood, oo uu madaxweynu ku xanaaqey.

Waxaa la hubaa in aysan soomaalidu kufsiga ku bilaabin dagaalkii Itoobiya ee uu weligiis kufsigu ka dhexsocdey geyiga ay soomaalidu degaan. Sida aannu odayaal badan ka maqalnay waxaa dagaalkaas ka hor dhacay saddex kusfi oo aad u caan baxay, muddo dheerna socdey. Kufsigii ugu foosha xumaa, uguna muddada dheeraa waxaa la sheegaa in uu ahaa kufsigii Daraawiish. Waxaa ciidankaas maskaxda lagaga shubay in ay dadka aan ayaga ahayni gaalo yihiin, oo dilkooda iyo dhacoodu ay jihaad islaami ah yihiin. Maxaabbiista dadkaas la gaaleeyey laga qabto waxaa bannaanaa in la laayo iyo in la kufsado.

Kufsigii labaad waxaa bilaabay ciidamadii Cali Yuusuf oo wuxuu kufsigaas badankiisu ka dhacay Mudug. Waxaa la sheegaa in ay saddex kufsi oo kala darani soo mareen dadka reer Mudug. Saddexdaasi waa kufsigii Daraawiish, kufsigii Cali Yuusuf iyo kufsigii kacaanka.

Waxaa jirey kufsi weyn oo midkii Daraawishta iyo midkii Cali Yuusuf ka waqti dheeraa, laakiin maalmo yar gudohood la kufsaday dumar aad u badnaa. Kufsigaasi wuxuu ka dhacay xagga woqooyi, wuxuuna dhacay intii uusan Cali-Dhuux bilaabin guubaabo dhanka woqooyi aad looga yaqaan oo magaceeda ”Guba” la oran jirey, oo ay dabadeed siddeetamaadkii Idaajaa iyo kacaankoodii faafiyeen si ay dagaal iyo kufsi cusubi u abuurmaan.

Waxaa nasiib darro ah in aan gabayada soomaalida sida badan lagu darin arrimaha kufsiga. Sidaas darteed Cali-Dhuux iyo raggii la xilliga ahaa waxay muhimadda siyeen geerida ragga iyo dhaca geela, ee kufsigii meesha ka dhacay ma ay daakhilin. Waxaa in yar kufsigii badnaa ka taabtay ina Cabdulle Xassan oo la isla dhexmaro in uu ereyo sidaan u dhawaa yiri:

Tixdu aad bay u sii burqanaysaa, waxaana lagu mala’awaalaa in ay tahay maansadii ugu danbaysey oo Khaliif laga maqlay, hase yeesho ee waxaa inoo caddaatay in uu Cukur Muuse Cali meel “aakhiro” la yiraahdo jiro. Woqooyiga Soomaaliya ayaa asaga iyo marxuumiinta uu Khaliif taxay qaarkooda iyo rag kale lagu laayey, mana uu sheegi karo Cali Samatar wax ay galabsadeen, waabase haddii aan weydiiyo!

Dagaalkii Itoobiya iyo Soomaaliya wuxuu joogsadey 1978, wuxuuse Cali Samatar sheegay in dagaalladii markaas ka gadaal dhacay ay dhexmareen soomaali iyo Itoobiyaan, oo ay dadkii kacaanka ka dhintay soomaali ahaayeen, halka ay kuwii dhanka kale ka geeriyoodey Itoobiyaan ahaayeen.

Haddaba waxaa yaab leh in aanu 1979 idaacaddii kacaanka ka dhegaysanney khudbo uu jeediyey Maxamed Siyaad oo uu nuxurkeedu ahaa isla hadalka uu hadda Cali ku hadlay. Waxaa intii uu Cali Samatar sheegay weheliyey in ay jiraan dad gaaloobey oo magaalada Havanna, Itoobiya iyo Ruushka laga soo dirsado.

Markii aannu khudbadii dhegaysanney ayaannu cabbaar ka dib waxaannu daarnay idaacad lagaga soo horjeedey kacaanka waxaana ka soo burqaday gabay lagaga jawaabey khudbadii. Waxaannu u qaadan weyney in uu qof aadami ahi gabay sidaas u sugan tiriyey, oo duubay saacaddii ka danbaysey khudbadii madaxweynaha. Weli dadkayaga gabya wuxuu shaki weyni nagaga jiraa in uu Khaliif shiikh Maxamuud jinni ahaa iyo uu insi ahaa. Kolleyse gabaygu wuxuu lid ku yahay aragtida ah uu Khaliif amxaar ahaa ama Kubba iyo Ruush u shaqaynayey, waana garnaqsi buuxa. Sidii khudbada xanaaaq uga muuqdey ayaa gabaygana caro uga muuqataa, wuxuuna yiri: