Ramadan Kariim muslimiinta oo idil guud ahaan, gaar ahaana inta soomeysa ee bisha barakeysan ay udhalatey Eebana uu aaqiro iinsha Allaah ka abaal marindoono.

Cilmi diini oo aan idiin wadaayi majiro, balse waxaan jecleystey in aan carabaabo saxansaxadii soonka iyo xiligii aanu dalki joogney. Waxaa farxad ah in guud ahaan jamhuuriyada ay ka muuqan jirtey bilicsamida bishan , gaar ahaana xiliga afurka ee dadka waajib kooda gutey ay afurayaan. Xiliga badi ay intii soontey faraxsanaayeen, masoomayaashuna murugo iyo walaahoow ay dhinacyada u dhuganayeen. Xiliga uu baqaylku ku dadaali jirey in uu hor Alle wax geysto oo masaafurka masjidyada ka sookaxeyn jirey ninkii gacan furnaana masaakiinta uusan ka ilduufi jirin.

Dhanka kale idaacadii Radio Muqdisho(tan hargeyso waligey madhageysan) Ayaa marka ay cadceedu dhan ubadato xiligii salaada maqribna lagaaro waxaa ka adimijirey Ilaah Naxariistii jano ha,ugu bishaareeyee wadaad codmacaan oo aad u moodidba in loo uumay adinka oo kaliya.Waan xasuustaa ciyaalnimadayadii waalagu tartami jirey cidii lagaarto gunaanadka marka oo sheeqo codka jiidayo, midaan laga salgaarin ayeyna ahaan jirtey. Intaa waxaa xigijirey heeso aad usifeysan oo loogu talagaley inta la,afurayo. Miro ahaan inta aan wax ka xusuusto waxaa ay ahaayeen heestii Marxab oo daraandoori looqaadijrey (marxam marxab yaaramadaan) iyo heestii kale ee Afuraay (Afuraay, Afuraay Axdigiini gudateene afuraay) waxa kaloo jirtey hees kale oo ay miraheeda ka mid ahaayeen (Soorta lacunayo hadey subag tahyo saxareynayee samo ku afuraay). Waxaa macquul ah in aan erayada qaar qaldayo maadaamaan sida aan anigu u aqaan uqorey, ulajeeda ahaanse in aad wada garandoontaan ayaan rajeynayaa.

Inta la,afurayo, waxaa isla yaraan jirey shanqarta oo idil, waxaayna ahayd xili Noolaha oo dhan uu tartiibsan jirey, Shaqsiyan, anigu waxaan ku korey dagmada Garbahaarey oo ay buuro ku geedaaman yihiin, Dadka daa hadalkiise waxaan xusuustaa shinbiraha iyo noolaha duljoogo dagmada iyo inta gudaheeda ku dhaqanba in ay Tartiibsan jireen (malaha gabal dumey haadu mashanqartee). Inti soontey waxay cunayeen cuntadii macaaneyd ee u ekeyd mid kaduwan raashinka xiliyada kale lacuno. Inkastoo Sanbuusaha, Burka, Buskudka, Shurbada iyo inta kale ee fudud ee garabtaaley cuntadaas ay ahaayeen kuwo xilikasta laga cuno xaafadaha qaarkood , macmacaanadana laga helo. Dhab ahaanse oonta afurku waa ay ka macaaneyd tan iibka iyo ololaha kale lagu cuno. Wixii calaf loolahaa marka laga soojeesto, waxaa xigi jirey isbariidin daris iyo xigaalaba leh, dadka inta dhalinta yarna waxaan kamarnaan jirin sheeko dabacsan, iyadoo kuwa loomartiyey iyo martidu ay isu farabanaanaan jireen. Gabdho iyo wiilalba, waxaa laheli jirey fursad qaali ah oo la,isku wardhaafsado kaftan aan turxaan lagu ogeyna habeenadaas caweyska ayaa lahaan jirey. Salaada cishe kadib, taraawiixda ayaa bilaaban jirtey kitaabana waa ay dabayaali jireen oo cilmi ninkii doonayey waa uu dhiriqsan jirey. Dhalintu waxay beegsan jireen goobo lacayimey oo horey loo,ogaa, kalkanse waa wiilal oo kaliya. Waxaa lasoojeedi jirey ilaa xili danbe oo malah marka qofwaliba isyiraahdo Saxuur iyo sariir baad u baahan tahaybaa lagaari jirey.

Si,ay usuurto gasho wadajooga sodonka cisho ee soojeedka lagu balimay, waxaa talan taali ahaa arimo madadaalo ubadan mararka qaarse ay aqoon isweydaarsi ka marneyn. Anigoo kamid ahaa intii duljooge jirtey jardiinka Ciro, waxaan xusuustaa qaybo kamid wixii la,isku soojeedin jirey, sida aan qaban dalka badidiis ka dhaci jirey. Uguhoreyntii waxaa lgu bilaabi jirey arimo fudud oo ay kamid ahayd ciyaar ku socota xarfaha afka soomaaliga, inkastoon magac u aqoon hadana ciyaartani waxay ahayd mid aad u dheeraato maadaama ay madadaalo ubadneyd. Xeer hoosaadkeeda oo ahaa qofkii kalkiisa gafaa xarafka socdo in uu eray ka bilaabmo sheeko uu xujo mudan jirey, waxaana xujeysan jirey kii xarafkaas bilaabey. Xujooyinka ugu caansan ayaa ahaa, dadka ka qosli, hees jeceyl ah qaad, sidii dameerkii u ci iyo kuwo lahalmaalo. Dabadeed waxaa loogudbijrey halxiraalayaal, kuwaas oo habdhaqameed iyo kuwa casri ahba isugu jirey. Dadka goobta ku cusubna waxa lagu soodhaweyn jirey su,aalaha ay ka midka ahaayeen, sadexdii iscuni lahayd ee wabiga lagoysiinyey (ridi, cowski iyo shabeelkii) iyo Dagamada magaceedu sadexda xaraf ka koobmo, guud ahaan gonjilicda ayaa labaari jirey. Ugudanbeyntiina waxaa la,isugu soodhuran jirey dood cilmiyeed, ay hogaaminayeen dhalinyaro firfircoon. Runtii doodahani waxaa ay u dhici jireen simiisaaman oo xilkas leh dhawaankana aan dibada ku arkey iyagoo kale. Inta aan iyagana ka xasuusto waxaa kamid ahaa, tagistii dayax oo ismari waa culus lahayd. Halka ay qaar ku doodayaan warbixinada cilmiga sayniska oo ay daliishanayaan idaacado afqalaad iyo mida hooyaba ku hadlo, ayaa qaarna aaayado diini ah iyo xadiis ku horjoogeen. Ismari waaguna waxaa uu ahaa mid aan dhamaan habeen walbana meeshiisa kabilowda, iyadoo daliilaha lacusbeyneysiinayo oo ninba dhankii war horle lasoo shirtagayo. Waxaa kaloo iyana jirey doodo kusaabsan xililka kala duwan ee dowlada iyo kuwadeegaan ka oo cidii ku haboon u qofba mid difaaci jirey midna dhaleecayn jirey, isbarbadhig macalimiinta iyo maamulyaasha dugsiyada iyo ugudanbeyntii haweenka tee uwanaagsan ayadoo bilic, dabeecad, karti iyo garsho la,isla meeldhigayo, nin walibana ninka kale dooqiisa wax ka sheegayo.

Sodon cisho oo soojeed diini iyo mid madadaalaba lahaa marka dhan la,iska dhigo, waxaa subaxdii ciida la,oogi jirey salaada. Dharka cadcad ee laqabo, salaanta kadheer salaamihii hore iyo hadiyahada waxaa dheraan jirey Ilmaha oo si garbo samin magaalada u galo, xigaalo iyo asxaab inta ay waalidkood leeyihiina gacanta soomarin jirey “ Ciid mubaarag” ayadoon waxbo lahagrana subaxaas dhasha waalaga farxin jirey. Buufinada biibayo iyo cunaga dabayaalee dadka ku joogsanayo, firinbiyada kaladuwane ee dhawaaqaya iyo qub xanjiyo nacnac oo indhaha kaaga dhaco waxaa ay ahayeen caadooyin aan laga xanaaqin. Intaas waxaa dheeraa ilmo abti, eedo, adeer iyo daris oo isku dhax qasma midka mid xigaana aan maalintaas garaneyn. Marka salaada latugado ilmuhuna farxadooda dhameystaan ayaa lasii jaleeci jirey bisha Ramadan iyo barakadeedi, balse waxaa islamrkiiba bilaaban jirey aroosyo isdaba joog ah oo aad moodo in lagu balamey. Aroosyadan oo soocelin jirey farxadii dadka ka gurtey ayaa iyagana mudo lagu dhaafijrey, waxaana horeyka bilaabmi jirey bilihii qalalnaa ee aan xaaran iyo xalasha lakala saari jirin.

Ugudanbeyntii, waxaa nasiibdaro ah dadkeena hada soomaan iyo kuwa la,aqadaamtaba ee dibada jooga, in aan laheyn farxadihii badnaa ee aan sooxusey iyo intaan katageyba. Waa jibka gudo mooyee inaan lahayn Adinkii masjidka iyo kii radiyahaba, in aan lahayn maskiin ama musaafur kula afuro oo gogosha dhinac ka fadhiyo, caweys dhaqameedyadii xiisaha lahaa, sawaxankii salaada ciid kadanbeeyey ee caruurta iyo aroosyadaa badnaa ee bishan ku xigijirey. Intaas waxaa noodheer, foolxumo badan oo aanan horey u aqoon oo daraftaal. Deegaanada looqaxay oo aan ahayn kuwa dadyowgoodu ay asturan yihiin, inaguna jiil hore iyo mid danbaba aan ku milanney. Dabi igama raacayo hadaan dhaho waxaan yarayn waalidka ay hortuban yihiin ubadkoodi qaangaarey oo aan soonka iskudayeyn, qaarkoodna ayba cuntada u diyaarinayaa. Gaashaan qaad badan oo aan ka xishooneyn inta sooman hortoodana ku raamsanaya. Dhibta Allaha naga koriyo, kuligeena nawada hanuuniyo, AAMIIN AAMIIN. Soon wanaagsan bulshooy.

Diyaariye, Jaamac Buulle
Buulle@hotmail.com