Nasiib wanaag waxaa ii ahayd in aan Yuusuf-Xuuxuule Muuse-Dhegood bartay aniga oo 3 jir ah, ayna iigu danbaysey aniga oo 19 jir ah, intaasna aan kun jeer arkay. Habeenkii Xuuxuule iigu danbaysey waxaannu labadayada iyo nin kale ku wada hoyanney reero degganaa Godbo-Eyl, waxaana naloo qalay ceesaan. Intii aannu martisoorka sugayney iskuma aannu khilaafin uu kacaanku koox shaydaan yahay iyo in la iska dhiciyo ma aha ee in uusan dawo kale lahayn. Aad buu Xuuxuule kacaandiid u ahaa, waxaanna Rabbi uga baryayaa in uu ajar iyo xasanaad ka siiyo.

Hadalkii aan ninkaas Xuuxuule ku dhuumanayey ku celiyey wuxuu ahaa: ”Ma bah ina Ciise ayaad tahay?. Ilaahay hooyo naxariistii janno ha ka waraabiyo. Waa aan la socdey in ay Denmark ku geeriyootey. Anigu waxaan ahay ina Xassan Maxamed, oo waxaan ahay bah ina Nuur ahay”

Tacsiyayntaas iyo waraysigaas wuxuu kaga soo jawaabey: ”Maya! Bah kale ayaan ahay! Nabadey!”. Weligay ma aan arag nin ina Xuuxuule ah oo sidaas u fudud, oo iga carara! Waxaan damcay in aan khabaar ku celiyo, markaas ayuu e-mailkii igu soo noqday. Markiiba waa la iska xiray khadkaygii, waayo dadku ma ay ahayn dad Puntland ka soo jeeda, oo su’aalahayga degaanka iyo dadka ku saabsan baa laga dhuuntay! Ma Carta iyo kacaan baa aniga ilma Muuse-Dhegood iigu raadgadan kara?!

Magaca guddoomiyaha Nugaal baa inta la soo xansaday lagu dhuumanayey, laakiin dadka Nugaal deggan qof aanan aqooniba ma uu ku jiraa? Malaayiin dad ah baan aqaan, oo ubaxa kacaanku waa in ay iga cararaan!

Dad dhawr ah oo muddo sheeganayey in ay Puntland ka soo jeedaan baa waxaa maalinba mid la caddeeyaa in uusan qof jiraba ahayn, ee ay internetka kaga qaraabtaan dad beelo kale ah magacyadood, si ay buuq riqiis ah iyo wareer ugu furaan gobolkaas dhexdiisa. Waxaasi dhammaantood waa ubaxii kacaanka.

Maqaalkii ”BBC iyo Cali Samatar” ciwaankiisu ma uu ahayn ”Beenta BBC iyo Cali Samatar”, oo ereyga ”Been” dad kale ayaa ku daray, hase yeesho ee waxaa iila yaab badnayd in bogga internetka ee Somaliweyn.com uu qoraalkaas ka tuuray meelo dhawr ah.

Meelaha laga tuuray waxaa ka mid ahaa dood ku saabsanayd in aysan habboonayn in dagaalkii 1977 ee Itoobiya iyo Soomaaliya wax laga weydiiyo Cabdiqaasim, oo aan sheegay in uu guryaha Maxamed Siyaad taagtaagnaan jirey, ee uusan dagaalkaas xog weyn ka hayn. Runta sidaas kulul u taabatay BBC iyo kacaankii bay Somaliweyn wadnaha siin waayeen, markaas ayey maqaalkii ku saqajaameen!

Run ahaantii waxaa boggaas leh rag kacaankii iyo Carta aad u jecel, oo aannu galab kasta kafeega wada cabno, laakiin aan dood weyn jeedsan karin, ee taageero amagsi ah ku socda.

Markii aan sidaas ay maqaalka u silicdilyeeyeen weydiiyey waxay arrintaasi ku noqotay wajigabax, waxayna labadii maqaal oo ka danbeeyey baahiyeen ayaga oo aan waxba ka reebin, waxna ku darin, waayo waxay og yihiin in ay fadeexad weyn ku tahay haddii aan tuugnimo danbe ku qabto! Labadaas maqaal waxay kala ahaayeen ”Xaqdarro” iyo ”Xumaan iyo samaan”.

Somalitalk.com waxaa leh dad kacaankii ahaa, waxayna aniga igu sameeyeen xumaan la mid ah ama ka daran arrinta ay Puntlandpost sameeyeen, oo liidnimada iyo dhuumaalaysiga ah.

Maqaalkii ”Xumaan iyo samaan” oo dhawaan la baahiyey waxay ku dareen hadallo aanan anigu qorin, oo ay ula jeedaan in ay akhristayaasha kaga raadiyaan in ay in necbaadaan.

Hadal xagga luqadda iyo xagga ujeeddadaba daciif ka ah ayey ku bilaabeen maqaalkii. Waa labo sadar oo been-abuur ah, wuxuuna maqaalku ku qoran yahay bogag kale, oo aan dadka ra’yiyadooda dhaawac u geysan ee sidooda ugu baahiya.

”Seyid Maxamed Cabdulle Xasan wuxuu ahaa nin badow ah waxaana taas muujinaya canshuurta ku diidey Gumeysiga!” Waxaas anigu ma aan qorin, maqaalkuna kama uu bilaaban, ee waa been-abuur uu qofkii iga sameeyey maalinta Qiyaame ka jawaabi doono! Haddii uusan ubixii kacaanka ahayn waxaan oran lahaa ”Cafi iyo masaabax”, laakiin aniga iyo kacaanku tan iyo aakhiro siriq iyo jalfis baannu isla goobaynaa.

Horta anigu markii aan aragtidayda caadiga ah ina Cabdulle Xassan ka dhiibanayo Sayid kama hormariyo magaciisa, ee Maxamed Cabdulle ayaan dhahaa, waa laga yaabaa in aan dhaho ”Sayidkii Daraawiishta”, waayo ayaga sayid buu u ahaa.

”Canshuurta ku diidey gumaysiga” waa hadal aan xagga naxwaha saxnayn, oo uu qoray qof aan dareen luqadeed lahayn, waxayna sii muujinaysaa in uusan qofkaasi meel luqadda laga xiiseeyo ku soo barbaarin.

Hadalkaas laguma arko labo erey oo sida aan anigu hadalka u rakibo isugu xiga! ”U diidey” iyo ”Ku diidey” qof aan kala aqoon baa qoray, laakiin anigu waa aan kala aqiin teer iyo markii aan afar sannadood jirey.

Midda kale meesha uu ”Canshuurta” ku qoray waxaa ka horrayn lahayd ”In uu”, isla markaas hadalkaas taariikhda tagtay ah luguma dhammayn karo ”Ta” ee waxaa habboonayd ”Canshuurtii” ama ”Canshuur” keli ah in uu ku gaabsado, taasina waxay muujinaysaa in uusan qofkaas beenlowga ahi kala aqoon ”Canshuurta” iyo ”Canshuurtii”!

Lama soo koobi karo inta meelood oo uu qofkaas aan Rabbi iyo rag midna aqooni labadaas sadar af ahaan ka jebiyey, laakiin waxaa ka yaab badan in uusan maqaalkii waxba ka fahmin!

Horta maqaalka ”Xumaan iyo samaan” muxuu ku saabsanaa? Ma wuxuu ahaa aragti aan anigu sheegayo? Maya! Maqaalku wuxuu ka koobnaa saddex aragtiyood oo ka mid ah aragtiyaha ay soomaalidu kala qabaan. Mid kastaa waxay ku dhexjirtey calaamada sidaan ah ”…”.

Midda hore waxaa ku jirey ereyga ”Sayid”. Midda labaad ereygaasi kuma uu jirin, waana aragtida ay kacaanku ka gogteen in uu Maxamed Candulle canshuur diidey.

Meesha wax aragti ah anigu kuma aan lahayn, ee ubaxa kacaanka ayaa saddexda aragtiyood ee soomaalida middood ka xanaaqey! Aragtidii ay ka caroodeen lafteeda ma ay fahmin, mana ay garan karaan xataa luqad ahaan waxyaalaha ay saddexda aragtiyood ku kala duwan yihiin. Waxaa meesha soo galay ereyadii Khaliif sh Maxamuud ee ahaa:

Iyo ereyadii uu nin labaad Khaliif ku yiri:

Teeda kale dadka gobollada dhexe, bari, galbeed iyo woqooyi ku koray ”Seyid” ma ay dhahaan ee ”Sayid” bay dhahaan, oo waxaa beenta iga sameeyey qof ku soo barbaaray dhulka Mudug koofur ka xiga!

Internetka in maqaalkaas laga akhriyo ayaa lagu ogaan karaa in ay bogga Somalitalk leeyihiin ubaxii kacaanka oo qaxii ka dib hanuuney, kuwaas oo aan isku kalsoonayn, oo xiqdi iyo cuqdad meel la yuurura!

Maqaalkii ”Xaqdarro” waxay ubaxa kacaanka ee Somalitalk igu eedeeyeen in uu diinta dhaawac u geysanayey! Waa jahli iyo cuqdad isbarkan eeddaasi, ee maqaalku wuxuu ahaa qoraal aan ugu talogalay in uu ummadda wacyigeeda kor u qaado, oo uu ka saxo khaladaad badan oo bulshada dibudhac u keenaya. Waxay dadku wada og yihiin in aan diinta kaga fiic nahay dadka qaxii koofiyadihii cascasaa iyo tuutihii xooray, oo hanuuney! Anigu qax kuma aan hanuunin ee waxaan ka mid ahay dadkii Rabbi yaqiin markii ay ayagu aabbe Siyaad yaqiinneen.

Dadka Rabbi baa kala duwey, oo qofna afgarooc ka dhigay midna afmaal ka yeelay, xaasidna waxaa noqda dadka kasha iyo laabta ka buka iyo dadka kacaankii ahaa oo og in dadkii ka fiicnaa inta la laayey ama la xirxiray ayaga oo xaabo ah dalkii laga adeejiyey!

Baqdinta iyo kurbada laga qabo aragtiyaha miiggan oo bulshada kor u qaadaya iyo xaasidnimada labadaba waxaa iska leh ubixii kacaanka, laakiin dadka ikhyaarta ah oo awoodda u leh in ay xeelado suubban dadka danohooda uga hadlaan lama xayiri karo, oo ayaga ayaa guulaysan doona.

Ubixii kacaanku markii ay doodo iyo murti ay ku aaddiyaan maqaallada xoogga isaga daba’imanaya waayeen bay naf ka dayeen in ay qoraallada ereyo ku daraan ama ka reebaan si ay akhristeyaasha khayrka sugaya iyo qoraayada wax laga dhawrayo u kala dhex-ordaan!

Shaqadaasi waa dabcigii kacaanka oo sidiisii ah, laakiin waxaa jooga dadkii kacaankii oo miigag iyo kaareyaal badan kaysta awrta iyo ulaha kaga adkaaday, ee ma kacaan Yurub iyo Ameerika digir ku cunaya ayaa damin kara nuurka runta oo ay qalimada ula soo baxeen hamaannada aan libiqsanayn, oo dadka wacyigooda kor u qaadaya, si ay maskaxdooda uga sifeeyaan khuraafaadkii lagu dhurayey 21 sannadood iyo beentii Carta.

Dabeecadaha iyo tilmaamaha dadka noocaas ah waxaa ka mid ah in aysan diinta waxba ka aqoon, isla markaas ay diinta ka dhigtaan gaashaan ay runta kaga gabbadaan. Diintu ayada ayaa run ah ee sidee buu qof munaafaq ah, oo uu qalbigiisi dhuxul ka madow yahay, ugu gabban karaa?!

Waxay iska neceb yihiin qof ama reer ee aragti iyo dood fiican midna ma ay keenaan, waana dabeecadihii kacaanka iyo Siyaad oo sidoodii ah.

Aragtiyaha iyo doodaha liita ayey bogagga ku faafiyaan, sida qof ciwaan ka soo dhigtay ”Nabadda Marka jirta iyo colaadda Garoowe ka holcaysa!”, isla markaas haddii ay arkaan qof wax fiican oo af ahaan iyo ujeeddo ahaanba miisaan weyn leh bulshada u sheegaya waxay ka daba qoraan hadallo dhicisyo ah, oo aad u macnedaran marka dhan kasta laga eego.

Waxaa kacaanka ka mid ah kuwo qoraalladooda ku bilowda ”Akhriteyaal waad salaaman tihiin” ama ”Nabdgelyo iyo naxariisi korkiinna ha ahaato”!

Saddex arrimood bay kacaanku qoraayada miiggan ula diriraan. Waa saddex dabeecadood oo muujinaya kartixumida agoontii uu ka tegey ninkii Nayjeeriya ku nafbaxay inta dalkiisii sida ihaanada ah looga cayriyey.

Midda kowaad waxay isku dayaan in ay qoraagga suubban ”Gaal!” ku sheegaan, oo waxay arrintaas ugu duggaalaan bal in ay helaan dad hurdo iyo saq ku jira oo waxaas run uga qaata, waayo waxay ku soo ilbaxeen meel qofkii karti leh la dilo, ama magacyo xunxun loo bixiyo dhammaan dadka ogaan kara liidnimadooda.

Waxay nala tahay in la wada xasuusto naynaasigii waxgaradka iyo culumada soomaaliyeed loo bixiyey, oo kala ahaa ”Kacaandiid”, ”Wadaadxume”, ”Gaaloraac”, ”Qurmis”, ”Afmiinshaar”, ”Eedaysane” iwm. Waa magacyo handadaad ah oo aad asluubka islaamka uga fog, oo aan diintii nebi Maxamed CSW ku bannaanayn, laakiin ay diinta ubaxa kacaanku malaha fasaxday.

Cilmi iyo dood aan intaas ahayn weli ubaxa kacaanku ma ay baran, oo intii ay horay noola barteen bay sheegaan, waayo ninkii baray waa la xabaalay, welina asagii ma aha ee macallin kale ma ay helin. Sidaas awgeed ubaxa kacaanku waa guri qufulan oo uu nin qabri ku jiraa furihiisii la maqan yahay.

Midda labaad waxay isku dayaan in ay qoraaga ku been-abuurtaan, oo waxay ka jawaabaan waxyaalo uusan oran si loogu maleeyo in uu yiri, oo uu akhristuhu wax uusan oran uga micfilaato. Tusaale ahaan in qof qoray ”Kacaankii eedo waaweyn buu galay” loogu jawaabo ”Eedaha aad SSDF iyo SNM la soo koraysid maad USC la aaddid”, ayada oo loola jeedo in ay beelaha qaarkood qoraaga ku xanaaqaan!

Midda saddexaad waa in qoraaga lagala doodo qabyaalad si ay dadku u moodaan in ay dooddiisu qabiil ahayd. Labo siyaalood bay arrintaan ubaxa kacaanku u sameeyaan.

Midda kowaad waa in inta qabiil gaar ah, oo laga yaabo in uusanba qoruhu ka dhalan, la caayo mid kale la difaaco, si uu akhristuhu u moodo in ay internetka qabiilooyin ku dirireen, oo uu qoraagu u egaato qof qabiil gaar ah u dan leh.

Midda labaad oo yaabka lihi waa in la iska dhigo in qoraaga lala qabiil yahay, oo ujeeddadiisii lagu taageero aragtiyo liita oo aan waxyaalihii uu ka hadlay khusayn.

Sidaas waxay ubaxa kacaanku u sameeyaan in qoraaga iyo beel loo malaynayo in uu ka soo jeedo looga dhigo dad arrimihii qabiilkooda internetka kaga sheegaysanaya, ee uusan ahayn nin wax dadka u wada cuntama soo qoray!

Arrimahaas oo dhami waa xasdi, xan, xiqdi, xumaan, cuqdada, caaqnimo, calaannimo, caamaynimo, coobilnimo, cawaannimo, ceeb, caqlidarro, caqiidoxumo, nacasnimo, namiimnimo, maangaabnimo, munaafaqnimo, macnedarro, sacsacnimo, sawirnimo, soobilnimo, sagagarnimo, suufinimo, sabeennimo, sirgaxnaan iyo kacaannimo isku qooshan!

Waxaa la yaab leh in aan kacaankii lagu arag qof wax la akhrisan karo qori kara! Dhammaan kooxdaas agoonta ahi waa afgaroocyo aan wax qeexan sheegi karin, isla markaas waxoodaas liita lama ay soo bareeraan, ee waxay la baxaan magacyo aan jirin sida ”Sange”, ”Rati”, ”Orgi”, ”Wan”, ”Mulac”, ”Gafane”, ”Quraan”, ”Faqi”, ”Axkaam”, ”Xaddiis”, ”Faaruuq” iyo ”Idaajaa”!

Shaafici Xassan Maxamed
E-mail: mi99mosh@chl.chalmers.se